Muhemmed emin bughra (36): gomindang qanun tüzüsh komitétigha sunulghan “19 Maddiliq teklip layihesi”

Muhemmed emin bughra qatarliq “Üch ependi”ning 1944-yili gomindang merkiziy qanun tüzüsh komitétigha sun'ghan sherqiy türkistan'gha da'ir “19 Maddiliq teklip layihesi”ning Uyghurche we xitayche esli nusxasidin bir körünüsh.

1943-Yilining axirlirigha barghanda, sherqiy asiyada yaponiye, yawropada gérmaniye we italiye qatarliq “Oq merkizi” döletlirining ittipaqdash döletlerning birleshme armiyesi teripidin meghlup qilinidighanliqi asasiy jehettin belgilinip qalidu. Mana mushundaq bir weziyette, milletchi xitay (gomindang) hökümiti urushtin kéyin xitayni toluq birlikke keltürüsh arzusini emelge ashurush؛ asasiy qanun turghuzup özining döletni idare qilish iqtidarini kücheytish üchün, “Jungxu'a min'goning asasiy qanuni” ni tüzüsh herikiti qozghaydu, shundaqla xitay tewesidiki oxshimighan siyasiy partiye we guruhlar hemde chégra rayon milletlirining asasiy qanun layihesige bolghan pikir-tekliplirini almaqchi bolidu.

Bu waqitta gomindang merkizide “Mongghul-tibet komitéti” dep atilidighan ministir derijilik alahide bir organ mewjut bolup, sherqiy türkistanliqlargha wekillik qilidighan resmiy hökümet méxanizmi mewjut emes idi. 1943-Yili aprélda milletchi xitay (gomindang) hökümitining urush mezgilidiki waqitliq paytexti chongchinggha yétip barghan muhemmed emin bughra, xitay merkizide turuwatqan sherqiy türkistanliq erbablardin eysa yüsüp aliptékin we mes'ut sabiri bayqozi qatarliqlar bilen birliship, “Türkistanliq yurtdashlar uyushmisi” namidin gomindang qanun tüzüsh komitétigha 19 maddiliq teklip layihesi teyyarlaydu.

RFA/Kutlan

Amérikada yashawatqan musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependi, muhemmed emin bughraning xatireliri we teywen döletlik tarix muzéyida saqliniwatqan gomindang arxipliridiki höjjetlerge asasen, 1944-yili “Üch ependi” teripidin chongchingda teyyarlinip, gomindang qanun tüzüsh komitétigha yollan'ghan sherqiy türkistanning aliy muxtariyetige da'ir “19 Maddiliq teklip layihesi” heqqide pikir bayan qildi.

Taran Uyghur ependi, “Üch ependi” bashchiliqidiki xitay ölkiliride istiqamet qiliwatqan sherqiy türkistanliq siyasiy musapirlarning öz dewride gomindang hökümiti bashlatqan asasiy qanun layihesige pikir élish chaqiriqini bir purset dep bilgenlikini ilgiri sürdi. U, muhemmed emin bughra we uning sepdashlirining sherqiy türkistanliqlarning siyasiy heq-hoquqliri we muxtariyet teleplirini eks-ettüridighan maddilarni tunji qétim milletchi xitayning asasiy qanun layihesige kirgüzüsh üchün tirishchanliq körsetkenlikini tekitlep ötti.

Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat inistitutining proféssori alimjan inayet ependi, bughra qatarliq melum siyasiy küresh tejribisige ige “Üch ependi” ning gomindang hökümitining asasiy qanun layihesige pikir élish pursitidin ünümlük paydilinip, “19 Maddiliq teklip layihesi” ni teyyarlap chiqqanliqini, buning gomindang merkizide del waqtida élip bérilghan bir siyasiy küresh herikiti bolghanliqini ilgiri sürdi.

Melum bolushiche, gomindang merkizide siyasiy pa'aliyet élip bériwatqan muhemmed emin bughra, mes'ut sabiri we eysa yüsüp aliptékin bashchiliqidiki sherqiy türkistanliq muhajirlar, 1943-yilining axiridin 1944-yilining aldinqi yérimighiche sherqiy türkistanning nöwettiki siyasiy teqdirige munasiwetlik “19 Maddiliq teklip layihesi” ni teyyarlap chiqqan. Andin uni xitaychigha terjime qilip, her bir maddigha sun jungshenning “Üch meslek” we milletchi xitayning “Dölet qurush omumiy programmisi” diki milletlerning heq-hoquqlirigha da'ir maddilardin asas keltürüp, qisqiche izahat bergen. “19 Maddiliq teklip layihesi” gomindang qanun tüzüsh komitétigha yollinish bilen bir waqitta, uning toluq tékisti 1944-yili 10-ayning 13-küni xitaydiki eng chong gézit bolghan “Dagongbaw” (大公报) gézitide élan qilin'ghan. Taran Uyghur ependi mezkur teklip layihesining teyyarlinish we gézitte élan qilinish jeryani heqqide tepsiliy melumat bérip ötti.

RFA/Kutlan

Meyli muhemmed emin bughra, mes'ut sabiri bayqozi yaki eysa yüsüp aliptékin bolsun, ularning hemmisi eyni waqittiki xatireliri hem yazmilirida, milletchi xitay hökümitidin aliy muxtariyet hoquqi telep qilish herikitining sherqiy türkistanning musteqilliqi yolidiki ötkünchi bir basquch ikenlikini tekitlep ötken idi. Proféssor alimjan inayet ependi, “Üch ependi” ning mezkur teklip layiheside xitay asasiy qanunigha “Türkistan” we “Türk” dégen namlarni kirgüzüshni telep qilish arqiliq, sherqiy türkistan dewasini qanuniy asasqa ige qiliwélishni meqset qilghanliqini ilgiri sürdi.

Sherqiy türkistan'gha da'ir “19 Maddiliq teklip layihesi” ning ichidiki besh madda alahide diqqetke sazawer bolup, ular (1) “Sherqiy türkistandiki Uyghur, qazaq, qirghiz, özbék, tatar qatarliq yerlik xelqlerning ‛türk‚ milliti ikenlikini tonush we étirap qilish” ؛ (2) “‛shinjang‚ dégen xitayche namni emeldin qaldurup, uning ornigha ‛türkistan‚ atalghusini qollinish” ؛ (3) “Sherqiy türkistan xelqining aliy aptonomiye hoquqini tonush we qanuniy asasqa ige qilish” ؛ (4) “‛jungxu'a milliti‚ dégen uqumni ret qilish, uning ornigha ‛xitay tewesidiki milletler‚ dégen sözni ishlitish” ؛ (5) “Sherqiy türkistanning ölke re'isi choqum yerlik xelqtin bolush we saylam arqiliq wujudqa chiqish” qatarliqlar idi. Taran Uyghur ependi, mezkur teklip layihesidiki yuqiriqi besh maddining sherqiy türkistanning eyni waqittiki siyasiy weziyiti üchünla emes, belki sherqiy türkistanning kelgüsidiki siyasiy we qanuniy orni üchünmu intayin zor ehmiyetke ige ikenlikini tekitleydu.

RFA/Kutlan

Sherqiy türkistanning siyasiy we qanuniy heq-hoquqliri heqqidiki “19 Maddiliq teklip layihesi” 1944-yili 10-ayda “Dagongbaw” gézitide élan qilin'ghandin kéyin, gomindang merkizidiki ong qanat xitay milletchiliri bilen solgha mahil siyasetchiler arisida, shundaqla xitayning tarix we siyaset sahesidiki erbablar arisida küchlük ghulghula qozghaydu. Gomindang merkizidiki chén lifu, chén gofu, kong shyangshi, wu jungshin qatarliq ong qanat esheddiy xitay milletchiliri buninggha qarita küchlük qarshiliq chuqanliri kötürgen bolsa؛ gomindang qanun palatasining re'isi sun ké (sun jungshenning oghli), gomindang teptish emeldari yü yowrén qatarliq solgha mahil siyasiyonlar hésdashliq we qollash pozitsiyeside bolidu. Musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependi, eyni dewrde “19 Maddiliq teklip layihesi” ge qarita gomindang merkizide kötürülgen talash-tartishlar heqqide tepsiliy melumat bérip ötti.

1940-Yillarning siyasiy atmosférasida muhemmed emin bughra qatarliq “Üch ependi” we ularning etrapigha uyushqan sherqiy türkistanliq siyasiy musapirlarning xitay merkizide turup, sherqiy türkistan xelqi üchün aliy muxtariyet hoquqi telep qilishi؛ “Türk” dégen millet nami bilen “Türkistan” dégen jughrapiyelik jay namini xitay asasiy qanunigha kirgüzüp, uni qanuniy asasqa ige qilishqa tirishchanliq körsitishi, heqiqetenmu asan emes idi. Proféssor alimjan inayet ependi, muhemmed emin bughra qatarliq siyasiy serxillerning xitay merkizide élip barghan bu siyasiy küreshlirini “Jasaretlik tirishchanliq”, “Siyasiy küreshtiki istratégiyelik qedem” dep bahalaydu.

Musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependi, muhemmed emin bughra qatarliq Uyghur serxillirining xitay merkizide turup, xitaydiki eng chong gézit bolghan “Dagungbaw” gézitide sherqiy türkistanning aliy muxtariyet hoquqini öz ichige alghan “19 Maddiliq teklip layihesi” ni élan qilishi we uni gomindang merkizige sunushini, “Gomindang merkizidiki esheddiy xitay milletchilirige bérilgen ejellik bir zerbe” deydu. U yene bu teklip layihesi aqiwette gomindang merkizidiki ong qanat küchlerning xitay showinizimigha toyun'ghan tarixchi li dongfangni sehnige ittirip chiqirishigha seweb bolghan, dep körsitidu.

Derweqe, sherqiy türkistan'gha da'ir “19 Maddiliq teklip layihesi” eng axirida gomindang merkizidiki mute'essip xitay ongchiliri, xitay ziyaliyliri we jang keyshi teripidin ret qilinidu. Gerche muhemmed emin bughra qatarliq “Üch ependi” lerning gomindang merkizidiki siyasiy dewaliri we telepliri bir-birlep ret qilin'ghan, zor kölemlik emeliy ünüm hem tesir peyda qilalmighan bolsimu, emma ili inqilabi partlap gomindang da'irilirige küchlük bésim shekillendürgüchi bolghan uzun jeryanda, milletchi xitayning siyasiy merkizige sherqiy türkistan xelqining siyasiy iradisi we arzulirini anglitishqa muweppeq bolghan idi. Proféssor alimjan inayet ependi axirida, 1940-yillarning aldinqi yérimidiki sherqiy türkistanning siyasiy küresh tarixida “Üch ependi” lerning gomindang merkizide élip barghan mujadilelirini hergizmu nezerdin saqit qilishqa bolmaydighanliqini alahide tekitlep ötti.

(Dawami bar)