Muhemmed emin bughra (37): xitay tarixchisi li dungfang bilen bolghan “Qelem kürishi” ning bashlinishi

Muhemmed emin bughra (ongda) bilen xitay tarixchisi li dungfang (solda) otturisida 1944-yilining axiri élip bérilghan “Qelem kürishi” din bir körünüsh.

1944-Yilining ikkinchi yérimigha kelgende, gomindang hökümitining urush mezgilidiki waqitliq paytexti chongching xitaydiki her sahe, her guruh we her millet wekillirining jiddiy siyasiy küresh meydanigha aylan'ghan idi. Bolupmu bu mezgillerde mongghul, tibet we Uyghur qatarliq milletlerning bir qisim siyasiy serxilliri we gomindang merkizide turushluq wekillirining jiddiy heriketke kélip, xitay asasiy qanun tüzüsh komitétigha öz aldigha teklip layihelirini sunushi, shundaqla aliy muxtariyet teleplirini otturigha qoyushi, gomindang merkizidiki yuqiri qatlam mute'essip xitay milletchilirining oghisini qaynatqan idi. Mana mushundaq bir weziyette, muhemmed emin bughra qatarliq chongchingda turuwatqan sherqiy türkistanliq serxiller teripidin jiddiy shekilde teyyarlan'ghan “19 Maddiliq teklip layihesi”, gomindang asasiy qanun komitétigha sunulupla qalmastin, belki yene shu yili 10-ayning 13-küni xitaydiki eng chong gézit bolghan “Dagungbaw” da toluq tékisti bilen élan qilinidu.

RFA/Qutlan

Muhemmed emin bughra “Siyasiy hayatim” namliq bi'ografik xatiriside yazghinidek, mezkur teklip layihesi gézitte élan qilin'ghandin kéyin, xitay merkizide we xitay jama'et pikride “Büyük bir hayajan qozghaydu”. Bolupmu mezkur teklip layihesidiki “Shinjang” dégen xitayche namni emeldin qaldurup, uning ornigha “Türkistan” atalghusini qollinish؛ sherqiy türkistanliqlarning “Türk” millitige mensupluqini étirap qilish؛ sherqiy türkistanliqlar üchün aliy muxtariyet hoquqi bérish dégendek maddilar, chén gofu bashchiliqidiki gomindang ong qanat milletchilirini qattiq bi'aram qilidu. Ular muhemmed emin bughra qatarliq sherqiy türkistanliq serxillerning pikir-teleplirige metbu'at arqiliq qarshi turush, ularning siyasiy teshebbuslirini xitayche söz oyuni arqiliq yoqqa chiqirish üchün, xitay qedimki tarixini ammibablashturup yézish bilen nam chiqarghan xitay tarixchisi li dungfangni “Metbu'at kürishi üchün sehnige chiqiridu”.

RFA/Qutlan

Derweqe, muhemmed emin bughra qatarliq sherqiy türkistanliq siyasiy serxiller teripidin teyyarlan'ghan “19 Maddiliq teklip layihesi”, 1944-yili 10-ayning 13-küni xitaydiki eng nopuzluq gézit bolghan “Dagungbaw” (大公报)da élan qilinip etisi, yeni 10-ayning 14-küni chongchingdiki gomindang merkizige baghliq bolghan yene bir chong gézit “Merkez” (中央日报) gézitide xitay tarixchisi li dongfang (黎东方)ning “Shinjangliq qérindashlar türkmu?” namliq tunji maqalisi élan qilinidu. Amérikada yashawatqan musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependi bu heqte chongqur izdinish élip barghan bilim ademlirining biridur. U, “19 Maddiliq teklip layihesi” gézitte élan qilinip bir kün ötkende, xitay tarixchisi li dungfangning tuyuqsizla otturigha chiqip qarshi maqale élan qilishining hergizmu tasadipiyliq emeslikini, emeliyette gomindang merkizidiki ong qanat esheddiy xitay milletchilirining bu bir meydan “Qelem kürishi” ge xéli baldurla teyyarliqi barliqini, shungimu teklip layihesi élan qilinip etisila li dungfangning tap bésip tunji hujumni bashlighanliqini tekitleydu.

RFA/Qutlan

Sherqiy türkistan tarixi heqqide héchqanche melumati we tetqiqati bolmighan li dungfangning tuyuqsiz otturigha chiqip, gézit yüzide “Shinjangliqlar türkmu?” dégen so'alliq mu'emmani otturigha tashlishi, muhemmed emin bughra tekitligendek, hergizmu ilmiy munazirini nishan qilghan tartishma bolmastin, belki siyasiy gherezni “Ilim” yépinchisi bilen orighan “Qelem kürishi” ning signali idi. Bu nuqtida türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat inistitutining proféssori alimjan inayet ependi munularni tekitleydu:

“Muhemmed emin bughra xitayning urush mezgilidiki waqitliq paytexti chongchingda turuwatqan mezgilliride, bir meydan keskin qelem kürishi élip bérip, gomindang merkizidiki ong qanat küchler we xitay milletchilirining showinizmliq tarix nuqti'inezirige qattiq reddiye bergen. Xitay milletchilirining resmiy tarix nuqti'iynezeri boyiche, ‛Uyghurlar türk emes؛ shinjang türkistan emes؛ Uyghurlarni shinjangning yerlik xelqi emes؛ qazaq, qirghiz, özbék we tatarlarmu türk emes‚ idi. Yeni xitayning tarix nuqti'eynezeri boyiche, mana mushundaq bayan qilinip kélin'gen idi. Bughra del mushu nuqtida ulargha küchlük reddiye bergen idi.”

RFA/Qutlan

Undaqta, gomindang merkizidiki ong qanat esheddiy xitay milletchiliri sehnige élip chiqqan li dungfang zadi kim? uning sherqiy türkistan tarixi heqqide qanchilik tetqiqati we ilim nopuzi bar idi? ilgiri sherqiy türkistan tarixi heqqide bir parchimu maqale yaki yazma yézip baqmighan li dungfang qandaqlarche bir kéchidila “Uyghurlar türk emes, shinjangmu türkistan emes” dégen xitay tarix nuqti'iynezerini bazargha salidighan metbu'at kürishining qehrimani bolup qaldi?

Musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependi, xitay tarixchisi li dungfangning bizge melum bolmighan terjimihali we uning xitay tarixshunasliqi sahesidiki atalmish “Ilmiy nopuzi” toghriliq munularni bayan qilidu: “Li dungfang 1907-yili xitayning jyangsu ölkisi yangjow shehiride tughulghan. Dadisi ching sulalisining axirqi yillirida ‛kéjü imtihani‚ din ötüp emeldar bolghan. U kichikide xususiy mektepte oqughan, 1926-yili béyjing uniwérsitétining tarix fakultétigha oqushqa kirgen. Bu jeryanda hazirqi zaman xitay milletchilikining nezeriyewi asasini tikligen lyang chichawning qolida terbiyelen'gen. 1929-Yili firansiyege oqushqa ewetilip, parizh uniwérsitétida oqughan hemde doktorluq unwanigha érishken. 1931-Yili xitaygha qaytip kélip, béyjing uniwérsitéti, chingxu'a uniwérsitéti hemde sherqiy-shimal uniwérsitétlirida xitay tarixidin ders bergen. Yaponiye-xitay urushi partlighandin kéyin, gomindangning urush mezgilidiki waqitliq paytexti chongchinggha qéchip bérip, uniwérsitétta proféssor bolghan hemde xitay tarixini ammibab tilda sözlesh we yézish bilen tonulghan. Uning 1943-yili jallat shéng shiseyning hökümranliqidiki sherqiy türkistanni qisqa waqit ziyaret qilghanliqi melum, emma néme sewebtin bu ziyaretke barghanliqi we u yerde qandaq pa'aliyetler bilen shughullan'ghanliqi melum emes. 1949-Yili gomindang hakimiyiti teywen'ge chékin'gende, umu teywen'ge ketken, kéyinche amérikagha köchüp bérip, 1998-yili amérikada ölgen”.

RFA/Qutlan

Gomindang merkizidiki chong gézitlerde ikki aydin artuq dawamlashqan bu qétimliq metbu'at kürishi, sherqiy türkistan mesilisining xitay axbaratlirida keng kölemde tonulushi hemde küchlük jama'et pikri hasil qilishigha türtke bolidu. Muhemmed emin bughra, li dungfang bilen élip barghan bu qétimliq jiddiy metbu'at toqunushini “Qelem kürishi” dep ataydu. Bu qétimliq qelem kürishining emeliy tesiri we netijisining xitay hakimiyitige paydisiz terepke yüzlen'genliki, jama'et pikri we ilmiy mewqening muhemmed emin bughra terepke éghip kétiwatqanliqi, shundaqla ili inqilabining gomindang merkizige shekillendürgen bésimining künsayin küchiyishi netijiside, axiri gomindang partiyesining teshkilat ministiri chén lifu muhemmed emin bughradin “Qelem kürishi” ni toxtitishni telep qilidu. Musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependi, bu qétimliq “Qelem kürishi” ning bashlinishidin axirlishishighiche bolghan jeryanlar we uning netijisi heqqide melumat bérip ötti.

RFA/Qutlan

Muhemmed emin bughra “Siyasiy hayatim” namliq bi'ografik xatiriside, özining li dungfang bilen élip barghan aylarche “Qelem kürishi” ning axirqi hésabta, li dungfangning meghlubiyiti bilen axirlashqanliqini tekitleydu. Heqiqetenmu li dungfang muhemmed emin bughraning 3-parche maqalisige jawab qayturalmaydu, gomindang da'irilirimu arigha chüshüp, muhemmed emin bughradin emdi yazmasliqni telep qilidu. Proféssor alimjan inayet ependi, muhemmed emin bughraning shu qétimliq “Qelem kürishi” jeryanida yazghan bir yürüsh maqalilirining ilmiy sewiyesining chongqurluqi, delil-pakitlirining küchlüklüki, menbe-qaynaqlirining mol we ishenchilikliki, shundaqla nuqti'inezerlirining ötkürlüki bilen shu dewr tarixshunasliqidiki yuqiri sewiyeni yaratqanliqini alahide tekitleydu.