Muhemmed emin bughra (18): xoten qoshunlirining ikki serkerdisi-emir abdulla bilen emir nur'exmetning shéhit bolushi

Xoten qoshunlirining muhim serkerdiliridin biri, muhemmed emin bughraning chong inisi emir abdulla (shah mensur) muhapizetchiliri bilen bille. 1933-Yil, yerken.

1932-Yilining axiri xotende inqilabiy yer asti teshkilati qurulup, xoten inqilabining tunji pay oqi étilghuche, 1933-yili 4-ayda xoten islam hökümiti jakarlinip, xoten qoshunliri gherbte yerken we yéngisarghiche bolghan jaylarni azad qilghuche bolghan jeryanda, ikki neper yash serkerdining qehrimanliq ish-izliri pütkül xoten diyarida tillarda dastan bolghan idi. Bu ikki neper yash serkerde xoten inqilabining rehbiri muhemmed emin bughraning öz iniliri, yeni emir abdulla bilen emir nur'exmet idi! shu yillarda xoten xelqi bu ikki yash serkerdige éhtiram we söygüsini bildürüp, emir abdullagha “Shah mensur”, emir nur'exmetke “Emir sahib” dégen mubarek namni bérishken idi.

Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat inistitutining proféssori alimjan inayet ependi, xoten inqilabigha da'ir tarixiy menbelerge asaslinip, xoten inqilabining ikki muhim yash serkerdisi-emir abdulla bilen emir nur'exmet heqqide qisqiche melumat berdi.

Istanbul uniwérstéti türkiyat inistitutining dokturanti abdulla oghuz ependi, 1930-yillardiki xoten inqilabining ikki muhim yash qehrimani emir abdulla bilen emir nur'exmet heqqide xelq arisida riwayetlik hékayetler tarqilip kelgen bolsimu, emma ularning hayati heqqide yazma menbelerning köp emeslikini, shunga bu toghriliq muhemmed emin bughraning “Sherqiy türkistan tarixi” namliq kitabigha murji'et qilishqa toghra kélidighanliqini tekitleydu.

Istanbuldiki teklimakan Uyghur neshriyatining bashliqi, muhemmed emin bughraning eserlirini neshirge teyyarlighan abdujélil turan ependining ilgiri sürüshiche, muhemmed emin bughraning ikki inisidin emir abdullaning inqilabtin ilgiriki hayati heqqide éniq melumatlar bolmisimu, emma emir nur'exmetning inqilabning aldida qeshqerde medrisede oqughanliqi melum iken.

Proféssor alimjan inayetning tekitlishiche, 1932-yilining axirliri muhemmed emin bughra xotende mexpiy inqilabiy teshkilat qurghan waqitta, uning kichik inisi emir nur'exmet birinchi bolup bu teshkilatning ezasi bolghan iken. Emir abdulla bilen emir nur'exmet, xotendiki muhim urushlarning hemmiside tillarda dastan bolghudek qehrimanliqlarni körsetken iken.

1933-Yilining yaz aylirida xoten qoshunliri gherbke yürüsh qilghanda, emir abdulla bir qisim eskerlirini bashlap sabit damollamgha hemrah bolup qeshqerge atlan'ghan melum. Abdulla oghuz ependining ilgiri sürüshiche, kéyinche emir nur'exmetmu yéngisardiki xoten eskerlirining qomandani bolup, ma jungyining eskerliri bilen qanliq urushlarni élip barghan.

Muhemmed emin bughraning “Sherqiy türkistan tarixi” namliq kitabida ilgiri sürüshiche, 1933-yili 3-ayning axiri ma jungyingning eskerliri yéngisar sépiligha shiddet bilen hujum qilidu. Yéngisarni saqlawatqan xoten qoshunlirining qomandani emir nur'exmet baturluq bilen qarshiliq körsitidu. Yéngisar urushi 20 kündin artuq dawam qilidu. Bu jeryanda yerkenni mudapiye qilip turghan emir abdullamu esker bashlap yardemge kélidu. Emma adem sani köp we qural-yaraqliri xil bolghan tunggan qoshunliri axiri yéngisar sépilini bösüp kiridu. Emir abdulla bilen emir nur'exmet baturlarche shéhit bolidu. Abdujélil turan ependi, muhemmed emin bughraning öz dewride ikki inisining yéngisar urushida shéhit bolghanliqidin xewer tapqanliqini, emma ularning jesetlirini tépip depne qilishning mumkin bolmighanliqini eskertip ötidu.

Abdulla oghuz ependimu, muhemmed emin bughraning eserliridiki uchurlargha asasen, emir abdulla bilen emir nur'exmetning yéngisarni qoghdash urushida qehrimanlarche qurban bolghanliqini tekitlep ötidu.

1930-Yillardiki sherqiy türkistan inqilabi ichkiy we tashqiy küchlerning hemkarliqi bilen basturulghandin kéyin, xoten inqilabining ikki neper yash serkerdisi-emir abdulla bilen emir nur'exmetning qehrimanliq ish-izliri xoten xelqi arisida tillarda dastan bolup, riwayetlik hékayilerge aylandi. Halbuki, meyli xoten islam hökümiti bolsun yaki qeshqerde qurulghan sherqiy türkistan islam jumhuriyiti bolsun, 1930-yillardiki kommunizmning hamiysi bolghan sowétler ittipaqi hökümiti yaki hindistanni bésip yatqan büyük biritaniye da'iriliri we yaki kamalizm idi'éologiyesi bilen kétiwatqan türkiye jumhuriyiti teripidin étirap qilinmidi. Hetta shu zamanlarda xoten we yerkende pa'aliyet élip bériwatqan bir qisim yawropaliq seyyahlar we missiyonérlar öz xatiriliride xoten inqilabchiliri bilen ularning ikki neper yash serkerdisini “Fanatik islamchilar” dep qarilighan idi.

Proféssor alimjan inayet ependi, 1930-yillarning muhitida meyli kommumizm lagérini kéngeytishke uruniwatqan sowétler ittipaqi bolsun yaki din tarqitishni nishan qilghan missiyonérlar bolsun, islamiy kimlik we eqidini mizan qilghan sherqiy türkistan inqilabigha toghra hem biterep mu'amile qilishining mumkin emeslikini tekitlep ötti.

(Dawami bar)