Muhemmed emin bughra (19): xoten hökümitining sherqiy türkistan milliy inqilab tarixida tutqan orni
2022.10.25
1933-Yilining bashlirda sherqiy türkistan milliy inqilabining ot yalquni her jaylarda yélinjashqa bashlighan mezgillerde, muhemmed emin bughra bashchiliqidiki xoten inqilabchiliri sherqte cherchen-chaqiliqtin gherbte yerken deryasighiche bolghan biypayan tupraqlarni azad qilip, xoten islam hökümitining qurulghanliqini jakarlighan idi. Bu waqitlarda xojaniyaz haji bashchiliqidiki milliy qozghilangchi qoshun téxiche tengri taghlirining jenubigha ötmigen, qeshqerde sherqiy türkistan islam jumhuriyitini qurushning konkirét pilan-layhelirimu otturigha chiqmighan idi.
Muhemmed emin bughra mana mushundaq bir pewqul'adde mezgilde, sherqiy türkistan inqilabini bir pütünlükke ige qilish üchün, shimal terepte urush qiliwatqan xojaniyaz hajigha melum miqdarda altun we 500 kishilik yardemchi qoshun ewetkenliki melum. Bu heqte pikir bayan qilghan türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat inistitutining proféssori alimjan inayet ependi, muhemmed emin bughraning omumiy weziyetni közde tutup, meyli inqilab rehbiri xojaniyaz hajigha bolsun yaki qeshqerde heriket bashlighan sabit damollamgha bolsun, iqtisadiy we herbiy jehettin imkanining yétishiche yardemde bolghanliqini tekitleydu.
Muhemmed emin bughra “Sherqiy türkistan tarixi” namliq kitabidimu 1933-yilining küz mezgilliride qeshqerdiki murekkep weziyet biraz peskuygha chüshkendin kéyin, xoten hökümitining jenubqa qarap yürüsh qilghan xojaniyaz hajigha mexsus hey'et ewetkenliki hem melum miqdarda altun yardem qilghanliqini tilgha alidu. Bu heqte pikir bayan qilghan istanbul uniwérsitéti türkiyat inistitutining doktoranti abdulla oghuz ependi, muhemmed emin bughraning xojaniyaz haji bilen bolghan pikir ixtilaplirigha qarimay, sherqiy türkistan inqilabining omumiy weziyitini közde tutup, qarasheher-kucha etrapida urush qiliwatqan xojaniyaz hajigha 200 ser altun we 500 kishilik eskiriy yardem ewetkenlikini eskertidu.
Merkizi istanbuldiki teklimakan Uyghur neshriyatining bashliqi abdujélil turan ependining tekitlishiche, muhemmed emin bughraning xoten hökümiti namidin kuchada urush qiliwatqan xojaniyaz hajigha qilghan emeliy yardimi, deslepki 200 ser altun we 500 kishilik eskiriy quwwet bilenla cheklenmeydiken. Bezi menbelerde xojaniyaz hajining yerken'ge kelgendin kéyin sowét ittipaqidin qoral sétiwélish üchün, emir sahib arqiliq xoten hökümitidin yene 1000 serdin 2000 ming sergiche altun yardem alghanliqi tilgha élinidiken.
Muhemmed emin bughraning “Sherqiy türkistan tarixi” da eskertishiche, sabit damollam 1933-yili noyabirda qeshqerde sherqiy türkistan islam jumhuriyitining qurulghanliqini jakarlash aldida, hem xoten hökümitining hem xojaniyaz hajining pikrini almighan, hetta ularni xewerlendürüpmu qoymighan. Halbuki, muhemmed emin bughra bu mesilide sherqiy türkistan inqilabining omumiy weziyitini közde tutup, shexsiy ixtilaplarni bir chetke qayrip qoyghan. Proféssor alimjan inayet ependi, muhemmed emin bughraning sabit damollam qeshqerde qurghan sherqiy türkistan islam jumhuriyitini tonupla qalmay, belki iqtisadiy we eskiriy jehettin qollighanliqini, hetta xojaniyaz hajigha mektup yézip, bu hökümetni étirap qilishni telep qilghanliqini alahide tekitleydu.
Melumki, 1933-yilining iyul-awghust aylirida sabit damollam emir nur'ehmed bilen bille qeshqerge yétip bérip, tunji bolup qurghan teshkilati “Xoten hökümitining qeshqerdiki ish béjirish idarisi” idi. Emeliyette bu orun kelgüside qurulmaqchi bolghan sherqiy türkistan islam jumhuriyitigha teyyarliq qilish orgini idi. Bu organning pütkül iqtisadiy chiqimi xoten hökümitining maliye yardimi arqiliq qamdalghan idi. Abdujélil turan ependi bu heqtiki menbelerde, xoten hökümitining deslep qeshqerde qurulghan “Xoten ish béjirish orni” gha 200 ser altun 5000 ser kümüsh ewetkenliki toghriliq melumatlarning mewjutluqini tekitleydu.
Muhemmed emin bughraning “Sherqiy türkistan tarixi” namliq kitabini türkchige terjime qilghan abdulla oghuz ependimu, 1933-yilining iyul-awghust aylirida qeshqerde qurulghan “Xoten hökümitining qeshqerdiki ish béjirish orni” namliq bu teshkilatning kéyinche qeshqerde sherqiy türkistan islam jumhuriyitining qurulushida tayanch baza süpitide rol oynighanliqini, hetta kéyinche xoten hökümitining xéli zor sandiki eskiriy quwwet ewetip, qeshqer yéngisheherni muhasirige élish we yéngisarni qoghdash urushlirida tillarda dastan bolghidek qehrimanliqlarni körsetkenlikini ilgiri süridu.
(Dawami bar)