Muhemmed emin bughra (52): “‛dernek‚-pütkül sherqiy türkistan xelqining ilmiy we ammiwi munbiri”

Muhemmed emin bughra bashchiliqidiki milletchi serxillarning 1940-yillarning ikkinchi yérimida ürümchide qurghan “Dernek” namliq ilim munbiri, öz dewridiki sherqiy türkistan yashlirining milliy kimliki, bilim we medeniyet sapasini östürüshte intayin muhim rol oynighan idi. Muhemmed emin bughra 1948-yilining axiri “Dernek” pa'aliyetlirining bir yilliqi bilen xulase xaratérliq nutuq sözligen bolup, uning toluq tékisti “Erk” gézitining 1949-yil 20-marttiki sanining bash bétige bésilghan idi. U mezkur nutqida “Dernek” ning qurulush meqsiti, xaraktéri, tüp nishani we keng xelq ammisigha yetküzmekchi bolghan uchuri toghriliq éniq izahat bérip ötken idi.

Muhemmed emin bughra bu nutqida nahayiti éniq qilip: “‛dernek‚ melum bir siyasiy guruh yaki éqimning awazi bolmastin, belki pütkül sherqiy türkistan xelqining bilim we medeniyet sapasini östürüshni nishan qilghan ilmiy we ammiwi munberdur” dep körsitidu. Bu heqte pikir bayan qilghan amérikadiki musteqil tetqiqatchi taran Uyghurning tekitlishiche, muhemmed emin bughraning bu izahati “Dernek” ning xaraktéri we tüp meqsitini nahayiti éniq körsitip bergen. Yeni 1940-yillarning ikkinchi yérimidiki sherqiy türkistanning dawalghup turghan siyasiy muhitida “Dernek” siyasiy nuqti'inezerler bilen chüshilip qalmighan, héchbir siyasiy guruhning meydani üchün jar salmighan, belki pütkül sherqiy türkistan xelqining, bolupmu yash ewladlarning bilim sapasini yoqiri kötürüshni meqset qilghan ammiwi munber bolup qalghan.

Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat institutining piroféssori alimjan inayet ependimu muhemmed emin bughraning “Dernek” toghrisidiki xulase xaraktérlik nutqidin neqil keltürüp, “Dernek” ning yalghuz milletchi serxillarningla munbiri bolup qalmastin, belki pütün sherqiy türkistanliqlarning “Derniki” ikenlikini tekitleydu. U, oxshimighan guruhlar we oxshimighan pikirlerning teng mewjut bolup turushi, shundaqla oxshimighan terepler arisida öz ara munazire rohining shekillinishi, medeniy bir jem'iyetning belgisidur, deydu.

Derweqe, 1940-yillarning ikkinchi yérimida Uyghurlarning yuqiri qatlam serxilliri arisida pikir we siyasiy mepkure jehette bir-biridin perqlinidighan ikki chong guruh-ili inqilabchilirini merkez qilghan kommunizmgha mahil solchil inqilabiy guruh bilen “Üch ependi” etrapigha uyushqan onggha mahil milletchiler guruhi teng mewjut bolup turghan idi. Bolupmu 1946-yili 6-ayda ili inqilabchiliri bilen milletchi xitay hökümiti otturisida sülh tüzülüp, “Shinjang ölkilik birleshme hökümet” qurulghandin kéyin bu ikki guruh otturisidiki ziddiyet we tartishmilar barghanséri ötkürlishishke yüzlen'gen idi. Buningdin bashqa shu waqittiki sherqiy türkistanning siyasiy-ijtima'iy qatlamlirida yene az sandiki “Radikal rusperestler” éqimi bilen “Xitayperestler” guruhigha mensup kishilermu teng mewjut bolup turghan idi.

Mana mushundaq bir murekkep weziyette, ürümchide qurulghan “Dernek” pa'aliyitige mes'ut sabiri, muhemmed emin bughra qatarliq “Üch ependi” ler guruhidiki serxillardin tartip, ili inqilabchilirigha mahil bilim ademlirigiche qatnishishi؛ hetta yuqiriqi her ikki guruhtin melum ariliq saqlap turghan burhan shehididek shexslerdin tartip, bir qisim qazaq serxilliri bilen diniy ölimalarningmu ishtirak qilishi, “Dernek” ning köp qatlamliq, sighdurushchan, ammiwi xaraktérini éniq körsitip béridu.

Musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependi, 2-dunya urushi axirlishishi bilen ikki lagér otturisida yéngila bashlan'ghan soghuq urushning aldinqi sépige aylan'ghan ürümchide “Dernek” tin ibaret terepsiz we sighdurushchan ilim munbirining mewjut bolup turushi, heqiqetenmu tesewwur qilghusiz bir ehwal ikenlikini tekitleydu.

Piroféssor alimjan inayet ependi, ürümchide qurulghan “Dernek” ning bash munbiridin bashqa kéyinki waqitlarda uning tesirning bezi wilayet we nahiyelergiche kéngeygenlikini, yeni qarasheher wilayitining korla we bügür qatarliq nahiyeliridimu “Dernek” ning shöbe munberlirining qurulup, bir qatar ilmiy we ammiwi pa'aliyetlerni ötküzgenlikini eskertip ötidu.

U yene “Dernek” ning 1948-yili ürümchide ötküzülgen bir zor kölemlik olturumida, merhum milletperwer sha'ir abduxaliq Uyghurning eslep ötülgenliki, shundaqla uning yalqunluq shé'irliridin ariyeler oqulghanliqini ilgiri süridu.

(Dawami bar)