Muhemmed emin bughra (20): xoten hökümitining yiqilishi we birinchi qétimliq hijret
2022.11.29
1934-Yili kirishi bilen tengritaghlirining shimali we jenubidiki siyasiy weziyet intayin jiddiyliship kétidu. Militarist shéng shiseyge yardem bérish üchün “Altayiskiy” we “Tarbaghatayskiy” dégen namlarda chégradin kirgen sowét qizil armiyesi, ürümchige hujum qiliwatqan ma jungyingning tunggan qoshunlirini tarmar keltüridu. Qattiq meghlubiyetke uchrighan ma jungying qalduq eskerlirini bashlap jenubqa qachidu hemde weziyiti dawalghush ichide turuwatqan qeshqerge basturup kiridu. Shundaq qilip, ma jungying bashchiliqidiki tunggan qoshunlirining shiddetlik zerbiside qeshqerni merkez qilghan sherqiy türkistan islam jumhuriyiti yiqilidu.
Qeshqer qoldin ketkendin kéyin, yéngisarni qoghdawatqan xoten qoshunliri emir abdulla (shah mensur) bilen emir nur'ehmed (emir sahib) bashchiliqida qattiq qarshiliq körsetken bolsimu, emma zamaniwiy qorallar bilen qorallan'ghan tunggan eskerlirining shiddetlik hujumigha berdashliq bérelmeydu. Tunggan eskerliri ma xusen bashchiliqida dawamliq ilgirilep, yeken, qaghiliq we guma qatarliq jaylarni ishghal qilidu. Qurulghinigha emdila bir yildin ashqan xoten islam hökümitining mewjutluqi jiddiy xewpke duch kélidu. Emir muhemmed emin bughra xoten qoshunlirining axiriqi qoralliq küchini zawagha toplap, hayat-mamatliq hel qilghuch jengge teyyarlinidu.
Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat inistitutining proféssori alimjan inayet ependi bu heqte pikir bayan qilip, xoten islam hökümitining yiqilishigha eyni waqittiki sherqiy türkistanning dawalghup turghan siyasiy, ijtima'iy we herbiy jehettiki jiddiy weziyiti hemde ichkiy-tashqiy amillarning seweb bolghanliqini tilgha alidu.
1934-Yilining etiyaz aylirida ma jungying bashchiliqidiki tunggan qoshunlirining qeshqerni ishghal qilishi arqisida qeshqerdiki milliy qoralliq küchler terep-terepke chéchilip kétidu. Qeshqerdiki sherqiy türkistan islam jumhuriyitining yiqilishi bilen xoten islam hökümiti tayanchsiz we yalghuz qep qalidu. Istanbul uniwérsitéti türkiyat inistitutining doktoranti abdulla oghuz ependi, qeshqerning qoldin kétishi, yéngisarni saqlawatqan xoten qoshunlirining shunche qarshiliq körsetkenlikige qarimay tungganlarning shiddetlik hujumida meghlub bolushi netijiside, xoten islam hökümitining yiqilish xewpige duch kelgenlikini tekitleydu.
Xoten islam hökümiti 1933-yilining april ayliridin bashlap, özining eskiriy quwwetlirining bir qismini kuchada urush qiliwatqan xojaniyaz hajigha yardemge ewetken bolsa, yene bir tereptin xéli zor sandiki eskiriy quwwetlirini emir abdulla bilen emir nur'ehmedning qomandanliqida yerken, yéngisar we qeshqerge ewetip, u yerdiki qozghilangchilargha yardem bergen idi. Buning bilen xotenning özide qalghan eskiriy küch köp emes idi. Muhemmed emin bughra “Sherqiy türkistan tarixi” namliq kitabida yerken, yéngisar we qeshqerge ewetilgen xoten qoshunlirining tunggan armiyesi teripidin éghir talapetke uchrishi, xoten hökümitining herbiy quwwitini zor derijide ajizlashturghanliqini tekitleydu. Teklimakan Uyghur neshriyatining bashliqi abdujélil turan ependimu eyni waqittiki tarixiy ré'alliqni tehlil qilip, xoten qoshunlirining kucha, qeshqer, yéngisar we yerkenlerde éghir talapetke uchrishi, xoten islam hökümitining herbiy asasini ze'ipleshtürüp, axirida yiqilishgha seweb boldi, dep qaraydu.
Xoten islam hökümiti 1930-yilladiki sherqiy türkistan milliy inqilabi jeryanida tunji bolup qurulghan musteqil hakimiyet bolushigha qarimay, milliy inqilab meghlub bolghandin kéyinmu eng axirighiche berdashliq bergen milliy hökümet idi. Proféssor alimjan inayet ependi xoten qoshunlirining sherqiy türkistan milliy inqilabining méwisini saqlap qélish üchün éghir bedellerni töligenliki, gherbte yéngisardin sherqte xoten ilchighiche bolghan uzaq liniyede küchlük düshmen bilen qan kéchip jeng qilghanliqi, xoten qoldin ketkendin kéyin muhemmed emin bughraning bir qisim ademliri bilen qarangghutaghqa chékinip aylarche qarshiliq körsetkenliki, eng axirida amal bolmighanda chet elge hijret qilishqa mejbur qalghanliqini tekitleydu.
1934-Yil 6-ayning bashlirida xoten qoshunlirining axiriqi qalduq eskiriy küchliri emir muhemmed emin bughraning qomandanliqida ma xusen bashchiliqidiki tunggan qoshunliri bilen xotenning zawa dégen jayida ikki kéche-kündüz qanliq jeng qilidu. Halbuki, zamaniwiy qorallar bilen qorallan'ghan tunggan qoshunliri xoten eskerlirining mudapiye sépini bösüp ötüp, 6-ayning 12-küni xoten hökümitining bash shitabi bolghan ilchini ishghal qilidu. Emir muhemmed emin bughra üchün yaki axiriqi nepsigiche qarshiliq körsitip shéhit bolush, yaki wetenning kélechiki üchün chiqish yoli izdep chet elge hijret qilishtin ibaret ikkila yol qalidu. Abdulla oghuz ependining sözi bilen éytqanda, emir muhemmed emin bughra “Weten üchün wetendin ayrilish” qa mejbur bolidu.
(Dawami bar)