Muhemmed emin bughra (39): gomindang merkizide shéng shiseyni jazalitish herikitining meghlup bolushi

1945-Yili aprél-may aylirida chongchingda échilghan gomindangning 6-qurultiyida jyang jyéshining chapan yépishi bilen shéng shiseyni jazalash herikiti meghlup bolidu؛ muhemmed emin bughra yighin meydanini tashlap chiqip kétish arqiliq öz qarshiliqini bildüridu.

Muhemmed emin bughra qatarliq gomindang merkizide waqitliq siyasiy küresh yolini tutqan sherqiy türkistanliq siyasiyonlarning 1945-yilining aldinqi yérimida chongchingda élip barghan eng muhim siyasiy pa'aliyetlirining biri-militarist shéng shiseyni jazalitish herikiti bolghan idi.

Sherqiy türkistandiki 10 yildin artuq qanliq hökümranliqi jeryanida 100 mingdin artuq bigunah insanning jénigha zamin bolghan militarist shéng shisey 1944-yili séntebirde ürümchidin ayrilip chongchinggha kelgen, shundaqla gomindang merkiziy hökümiti teripidin déhqanchiliq we ormanchiliq ministiri wezipisige teyinlen'gen idi. Shéng shiseyning sherqiy türkistan xelqini talan-taraj qilip toplighan ghayet zor altun-kömüshliri bedilige jyang jyéshining himayisige érishishi we ministérliq imtiyazi bilen chongchingda kérilip yürüshi, muhemmed emin bughra qatarliq “Üch ependi” lernila emes, belki gomindang merkizidiki bir qisim xitay démokratchiliriningmu ghezipini qozghighan idi.

RFA/Qutlan

Muhemmed emin bughraning “Siyasiy hayatim” namliq bi'ografik yazmisigha qarighanda, gomindang merkizide militarist shéng shiseyni jazaltish üchün qozghitilghan birinchi qétimliq heriket 1945-yilining aprél we may aylirida yuqiri pellige kötürülgen. Bolupmu mes'ut sabirining gomindang qurultiyida shéng shiseyning sherqiy türkistandiki qanliq hökümranliqi üstidin uzun we tesirlik bir nutuq sözlishi, pütkül yighin zalini tewritip tashlighan. Yüzligen gomindang wekilliri orunliridin qozghilip, “Shéng shiseyge ölüm!” dep towlighan.

Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat institutining proféssori alimjan inayet ependi, bughraning xatireliridiki uchurlargha tayinip, bughra we mes'ut ependi bashchiliqidiki sherqiy türkistan wekillirining shu qétimliq gomindang qurultiyida militarist shéng shiseyni jazalitish herikitini resmiy küntertipke élip chiqqanliqini, emma jyang jyéshining arigha chüshüp shéng shiseyni qanat astigha élishi bilen bu heriketning meghlubiyetke uchrighanliqini tekitlep ötti.

Amérikadiki musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependining teywen döletlik tarix sariyida saqliniwatqan gomindang arxiplirigha asasen bayan qilishiche, bughra we mes'ut ependi qatarliq “Üch ependi” ler ilgiri-kéyin bolup ikki qétim shéng shiseyni jazalitish herikiti qozghighan. Buning birinchi qétimliqi 1945-yilining aldinqi yérimida, yeni ilida qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyiti milliy armiyesi shimaliy we ottura yönilishler boyiche ghelibilik yürüshlerni élip bériwatqan, gomindang merkiziy hökümiti qattiq bésim ichide qalghan bir mezgilde bashlitilghan.

RFA/Qutlan

Mes'ut sabiri we muhemmed emin bughra bashchiliqida gomindang merkizide qozghitilghan shéng shiseydin hésab sorash hemde uni jazagha tartish herikiti, künsayin jiddiylishiwatqan sherqiy türkistan mesilisini yene bir qétim xitay siyasiy merkizide küntertipke élip kelgen. Jyang jyéshining arigha kirishi bilen shéng shisey waqitliq panahliqqa érishken bolsimu, emma u qattiq wehime we dekke-dükkide qalghan. Netijide u “Shinjangda hakimiyet yürgüzüsh ehwalim we manga qarshi shikayetlerge reddiye” namliq özini aqlaydighan mexsus kitab yézip, 1945-yili 5-ayning 20-küni élan qildurghan. Gerche shéng shisey chongchingda bashlitilghan bu herikette waqitliq qutulup qalghan bolsimu, emma bu weqe proféssor alimjan inayet ependining körsitishiche, uzun ötmeyla uning déhqanchiliq-ormanchiliq ministirliq wezipisidin élip tashlinishigha seweb bolghan.

Derweqe, 1945-yilining aldinqi yérimida chongchingda échilghan gomindang partiyesining 6-qurultiyida mes'ut ependi we bughra qatarliq serxillerning nutuqliri arqiliq, militarist shéng shiseyning sherqiy türkistandiki 10 yildin artuq zulmetlik hökümranliqi we qanliq térrorluqi tunji qétim xitay siyasiy merkizide pash qilinidu. Qurultay zalida kötürülgen bu zor ghewghani bésish üchün jyang jéyshining shexsen özi otturigha chüshüp, “Qandaq bolushidin qet'iynezer, shéng shisey shinjangdin ibaret munbet tupraqni öz qolida tutup turup, uni weten qoynigha qayturup ekeldi. Uning üstige merkezge 50 ming ser altun tapshurdi” dep aqlaydu.

RFA/Qutlan

Milletchi xitayning milletchi dahiysi jyang jyéshi axiri jallat shéng shiseyni qanat astigha élip, uni qutquzup qalidu. Bughra we mes'ut ependiler teripidin gomindang merkizide bashlitilghan shéng shiseyni jazalitish herikiti shuning bilen meghlup bolidu. Qattiq ümidsizlen'gen we charesiz qalghan muhemmed emin bughra eng axirida qurultay zalidin des turup chiqip kétish arqiliq özining qarshiliqini bildüridu. U “Siyasiy hayatim namliq” bi'ografik yazmisida mundaq dep yazidu: “Men mejlis zalining otturidiki yoldin méngip, eng arqidiki ishiktin chiqip kettim. Bu herikitim bilen qurultayni terk etkenlikimni ipadileydighan bir uqum peyda qilmaqchi boldum. Mendek bir ademning yighin zalidin chiqip kétishi héchkimning perwayigha kelmeydighanliqini bilettim, emma öz xiyalimda wetinim üchün bir sherep namayishi qilishni zörür dep qaridim.”

Proféssor alimjan inayetning tekitlishiche, muhemmed emin bughradek qoralliq inqilab tejribisige ige bir shexsning gomindang merkizide waqitliq siyasiy küresh yolini tallishi we közligen meqsiti ishqa ashmighanda yighin zalini terk étip chiqip kétishi, “Charesizliktin bashqa nerse emes idi!”

Muhemmed emin bughraning gomindang merkizidiki siyasiy küreshlirige yéqindin diqqet qilghan musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependining sözi bilen éytqanda, uning shu qétim chongchingdiki qurultay zalini terk étip chiqip kétishi, “Eng axirqi bir qarshiliq yol”, shundaqla “Gomindang partiyesi bilen bolghan omumyüzlük siyasiy madaranimu terk étish” idi!

(Dawami bar)