Muhemmed emin bughra (33) : birinchi hijret yillirida sherqiy türkistanliqlargha chiqarghan muraji'et

1943-Yili 2-ayda muhemmed emin bughraning xitay merkizige kétish sherti bilen in'gliz türmisidin qoyup bérilishi؛ 4-aygha kelgende xanimi amine bughrani élip urush mezgilidiki xitayning waqitliq paytexti chongchinggha bérishi bilen uning birinchi muhajiret yilliri (1934-1943) diki siyasiy musapirliq hayati axirlishidu. Xoten islam hökümiti bilen sherqiy türkistan islam jumhuriyiti yiqilghandin kéyinki az kem on yilliq birinchi hijret mezgili, muhemmed emin bughraning siyasiy hayatidiki qayta oylinish, tarixiy sawaqlarni yekünlesh, dunya weziyitidiki jiddiy özgirishlerni közitish, milliy tarix munarini tiklesh, diplomatiyelik diyalog qurush we munqerz wetinining kélechiki üchün chiqish yoli izdesh jeryani bolghan idi.
Muhemmed emin bughraning birinchi hijret yillirida yiraqtiki munqerz wetinining kélechiki heqqide yürgüzgen oy-xiyalliri, soghuqqan tepekkuri, pilan layiheliri we wetendashlirigha yollighan chaqiriqi, uning 1937-yili kabulda turup yazghan “Muhajirettiki sherqiy türkistanliqlargha xitab” namliq muraji'etnamiside eks-etken idi.

Muhemmed emin bughra mezkur murajitini munu jümliler bilen bashlaydu: “Eziz wetendashlar, sherqiy türkistan perzentliri! söyümlük wetinimiz we ulugh millitimizning hazirqi paji'e hem palaketlerge duchar bolghanliqining seweblirini éytip, epsusluq we nadametler qilip yürgenning héchbir paydisi yoq. Belki bu epsusluqlar we nadametler kündin-kün'ge otturigha chiqip turghan dehshetlik xewerler bilen qoshulup, ümidsizlik keltürüp chiqiridu. Ümidsizlik insanni, her bir weten perzentining üstige wajip bolghan weten-millet xizmitidin mehrum qalduridu. Bu ulugh xizmetning terk étilish sewebi bilen dunyada xorluq we miskinlikke muptila bolup, axirette ayet kerimde bildürülginidek: ‛dunya we axirette ziyan tartquchilardin bolup qalidu‚ ” .

Muhemmed emin bughra ümid we ishenchning her bir insannila emes, belki zulmette qalghan bir qewm we milletnimu sa'adetke bashlaydighan birdin-bir wesile ikenlikini alahide tekitleydu: “Insanlarni her meqsitige yetküzidighan yalghuz birla wesile-ümidtur. Yeni ümidning netijisi bolghan tirishish we gheyrettur. Téximu ochuqraq qilip éytqanda, mumkin bolghan wesililer we wasitilerge muraji'et qilish we imkan yetken da'iride tiriship küresh qilishtur؛ meghlubiyetni körüp küresh qilishtin waz kechmeslik, tosalghulargha qarap gheyret we himmetni qoldin bermesliktur. Chünki, dunya weziyetliri da'im bir halda turmighan hem turmaydu. Biz zamanlarda héchkim teng kélelmigen bir quwwet, yene bir zamanlar kelgende ajizlishidu we belki dunya sehnesidin yoqilip kétidu. Bügünki ajiz el ete küchlinip, herqandaq quwwetke qarshi kéleleydighan derijige yétidu. Bu heqte shahit izdep, qedimki tarixlargha muraji'et qilishning hajiti yoq, belki shu yigirme yilning bu teripidiki tarixiy hadisilerni közdin kechürgen kishi, buning menisini testiqlap, sherqiy türkistanning qiyinchiliqlirining waqti kelgende asan hel bolidighan bir mesile ikenlikige ishench hasil qilidu. Bolupmu dunyaning bügünki weziyitini ögense, sherqiy türkistanning choqum sa'adetke érishidighanliqigha ümid tughulidu.”
Undaqta, muhemmed emin bughraning 1937-yili kabulda yazghan bu muraji'iti qandaq bir weziyet we arqa körünüshte yézilghan? washin'gtondiki Uyghur tetqiqat merkizining mes'uli abdulhakim idris ependi bu heqtiki qarashlirini mundaq bayan qilidu: “Milliy azadliq inqilabi meghlup bolghan؛ sherqiy türkistan islam jumhuriyiti yiqilghan؛ xelq xaniweyran bolup, weten munqerzlikke chüshüp qalghan 1930-yillarning ikkinchi yérimida, muhemmed emin bughra hezritimning ‛ümid‚ kelimisi bilen bashlan'ghan mundaq bir muraji'etni chiqirishi, xelqimizni qarangghuluq ichidin yoruqluqni körüshke, ümidsizlik ichidin ümidni tughdurushqa, zulmet ichidin sa'adetke yol élishqa chaqirish üchün idi.”
Abdulhakim idris ependi, hezritimning mezkur muraji'ette “Qur'an kerim” ayetliridin neqil keltürüp, hemmidin awwal kelgüsige ümid bilen qarashning milliy, diniy we imaniy bir mejburiyet ikenlikini ilgiri sürgenlikini tilgha alidu.
Muhemmed emin bughra mezkur muraji'ette, sherqiy türkistan perzentlirining sa'adet künliri yétip kelgüche özlirini her jehettin teyyarlishini, azadliq németliri qolgha kelgen haman uni qandaq muhapizet qilishni bilishi kéreklikini xitab qilidu: “Yétip kelgüsi sa'adet künlirimizgiche, sherqiy türkistan perzentliri özini teyyarlishi, kelgüside xuda béridighan azadliq némitini öz jayida serp qilishqa, herqandaq tajawuzchilardin bu németlerni muhapizet qilishqa, shundaqla öz éhtiyajlirimizni mumkinqeder temin étishke qabiliyet peyda qilishimiz kérek. Chünki, qabiliyetsiz we exmeq millet qolgha kelgen azadliq németlirini tutalmaydu. Ichkiy jehettiki ittipaqsizliq tüpeyli xuda bergen sherep we izzettin mehrum qalidu. Buninggha sherqiy türkistan inqilabi jeryanidiki ibretlik weqeler delil bolalaydu.”

U mezkur muraji'ette yene wetendashlirigha sherqiy türkistanning milliy musteqilliq küresh tarixida birqanche qétimliq hel qilghuch pursetlerning qoldin ketkenlikini we uning seweblirini epsusluq ilkide körsitip ötidu: “Eziz millitim! istiqlal telep qilghan héchbir millet, bizge nésip bolghandek pursetlerni uchratqanliqi tarixta körülmigen. Eger bu pursette sherqiy türkistanning nopuzluq kishiliridin eqelliy 40-50 layaqetlik kishi, yeni dunya siyasetliridin waqip bolghan, tejribilik, heqiqiy weten söyer, her ishning mewqe we derijisini bilidighan, shexsiy gherezlik bolmighan we ehli gherezlerning hiyle-mikirlirige bérilip ketmeydighan kishiler bolghan bolsa idi, wetinimiz sherqiy türkistan hazirghiche dunyaning musteqil bir döliti bolup bolghan bolatti. Epsuski, ene shundaq yaxshi pursetler qoldin ketti! ”

Halbuki, muhemmed emin bughra tarixta shunche köp pursetler qoldin ketken bolsimu, emma sherqiy türkistan perzentlirining istiqlaliyet dewasi üchün pursetning yene kélidighanliqini, insanliq tarixining özgirishlerge we pursetlerge tolghanliqini tekitlep ötidu: “Eziz millitim! purset rasttinla qoldin kettimu? bu so'algha pikri qisqa, dunya tarixidin xewersiz we dunya siyasitini uqmighan kishiler, purset qoldin ketti, emdi biz mehrum bolduq, deydu. Halbuki, dunya siyasiti we tarixidin az bolsimu xewiri bar kishiler, undaq qarimaydu. Shuninggha jezmen ishinimizki, purset qoldin ketmidi, chünki dunya hadisiler we özgirishler alimidur. Depterning hemme sehipiliri oxshash bir xil rengde emes, belki bir sehipisi qara bolsa, yene bir sehipisi tamamen aqtur! ghem kéchisining xushalliq kündüzige aylinidighanliqida shek-shübhe yoqtur. Muqeddes ‛qur'an kerim‚ ning: ‛biz künlerni insanlar arisida dewr qildurup turimiz‚ dégen ayetliri we buningdin bashqa ilahiy bisharetlerning hemmisi berheqtur. Insanliq tarixi mundaq özgirishler bilen tolup tashqandur. Elwette, parlaq pursetler bar, bu pursetlerning waqti yéqin, dep ümid qilimiz! ”
Abdulhakim idris ependi, hem tarixchi, hem inqilabchi, hem siyasetchi, hem diniy ölima bolghan muhemmed emin bughraning bashqa herqandaq kishige qarighandimu öz xelqining haman bir küni höriyet némitige érishidighanliqigha sheksiz ishen'genlikini, bu ishenchning mezkur muraji'ette öz ipadisini tapqanliqini eskertip ötidu.
Muhemmed emin bughra mezkur muraji'etnamining axirida yashlargha, ölima-taliplargha, we baylargha alahide xitab qilip mundaq deydu: “Men yene tekrarlaymenki, purset kelgüche tiriship teyyarliq qilish, ittipaqlishish, islah yolini tutush lazim. Bu teyyarliq her zamanning weziyitige, siyasitige, her memliketning jughrapiyelik ornigha, iqtisadiy ehwaligha, her milletning medeniy éhtiyajigha, diniy usullirigha we milliy adetlirige uyghun bolushi kérek... Bir milletning istiqlalini qolgha keltürüsh we uni qoghdap qélish, shu millet kishiliri köpchilikining qatnishishi hem ittipaqlishishi bilen hasil bolidu. Her bir kishi özi qilidighan ishni bilishi lazim, chünki bilmigen ishni ijra qilish mumkin emes. Wetinimizde ölima we fiqh alimlirimiz tola, emma ular peqet diniy we edliye ishlirinila bilidu. Ularning siyasiy, herbiy, sana'et, mudapi'e we tereqqiyat üchün muhim bolghan ishlar heqqide melumatliri az bolghanliqtin, her sahediki peziletlik we iqtidarliq kishilerge éhtiyajimiz köptur.”
Abdulhakim idris ependi, muhemmed emin bughraning 1937-yili yazghan bu muraji'itide yashlar, ölima-taliplar we baylargha alahide muraji'et qilishining sewebliri heqqide toxtilip ötti. U yene bu muraji'etnamidiki küchlük bayanlarning bügünki künimizdimu ré'al ehmiyetke ige ikenlikini tekitlep ötti.
Istanbuldiki teklimakan Uyghur neshriyatining bashliqi abdujélil turan ependi, muhemmed emin bughraning 1937-yili kabulda yazghan bu muraji'etnamisini hazirqi zaman Uyghur tilida neshrge teyyarlap, 2015-yili neshr qilin'ghan “Muhemmed emin bughra eserliri” ge kirgüzgen. U radiyomiz ziyaritini qobul qilip, bughraning buningdin 80 nechche yil ilgiri yazghan bu muraji'etnamisining esli qolyazmisining kimler teripidin saqlan'ghanliqi we qandaq neshrige teyyarlan'ghanliqi heqqide melumat bérip ötti.
(Dawami bar)