Muhemmed emin bughra (35) : gomindang merkizide qelem kürishi we metbu'at inqilabi

1930-Yillardin 1940-yillarghiche xitayning nenjing, xenko, chungching, lenju qatarliq sheherliride eysa yüsüp alptékin, mes'ut sabiri we muhemmed emin bughralar teripidin neshr qilin'ghan Uyghurche

Muhemmed emin bughra 1943-yili 4-ayda kalkuttadin milletchi xitay (gomindang) hökümitining urush mezgilidiki waqitliq paytexti chungchinggha yétip barghanda, ichkiy xitayning nenjing, shangxey, chungching we lenju qatarliq chong sheherliride sherqiy türkistanliq muhajirlarning kichik kölemlik bir jama'iti mewjut idi. Ularning köp qismi sowét tehlikisi hemde militarist shéng shiseyning teqipliridin qéchip, xitay ölkiliride panahliniwatqan siyasiy shexsler, chong sodigerler we bir qisim jama'et erbabliridin terkib tapqan kishiler idi. Shu yillarda gomindang hökümitining merkizide pa'aliyet élip bériwatqan mes'ut sabiri bilen eysa ependi, ichkiy xitaydiki sherqiy türkistanliq muhajirlarning yétekchiliri süpitide tonulghan idi. Muhemmed emin bughraning chungchinggha bérishi bilen, bu üch kishi, kéyinche “Üch ependi” dégen nam bilen atilishqa bashlighan.

Milletchi xitay (gomindang) hökümitining sherqiy türkistan'gha da'ir arxip höjjetlirige yéqindin diqqet qilip kéliwatqan amérikadiki musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependining ilgiri sürüshiche, muhemmed emin bughra chungchinggha yétip barghandin kéyin, gomindang merkiziy hökümiti chégra rayon ishliri terjime we tehrir hey'itining tehrir ezaliqigha teyinlen'genliki melum. 1944-Yili mart aylirigha kelgende, sün jungshenning oghli sün ké muhemmed emin bughrani gomindang merkiziy hökümitining meslihetchilikige teyinlesh toghriliq teklip sun'ghan bolsimu, emma bu teklip jyang jyéshi teripidin ret qilin'ghan.

RFA/Kutlan

Halbuki, muhemmed emin bughra gomindang merkizide hökümet teripidin bérilgen wezipige qarap olturmighan. U “Siyasiy hayatim” namliq biyografik yazmisida, özining chungchinggha barghandin kéyinki birinchi muhim ishining eysa ependi teripidin neshr qilinishqa bashlighan “Altay” zhurnilining bash muherrirliki we asasliq yazarliqini üstige alghanliqini tekitleydu. Taran Uyghur ependining tekitlishiche, muhemmed emin bughra özining siyasiy sezgürlüki, tarix, medeniyet we yéziqchiliq jehettiki mol bilimige tayinip, “Altay” zhurnilini asas qilghan metbu'atlarda sherqiy türkistanning siyasiy teqdirige munasiwetlik bir qatar muhim maqalilerni élan qilghan.

RFA/Kutlan

Zamaniwiy metbu'at we neshriyatchiliq 19-esirning axiriliridin buyan munqerz ellerning mustemlikichilerdin qutulush yolidiki mepkure asasi hem siyasiy éngini oyghatqan eng muhim wasitilerning biri bolup kelgen idi. Muhemmed emin bughra, 1930-yillardiki sherqiy türkistan milliy inqilabi meghlup bolghandin kéyinki 10 yilliq siyasiy musapichiliq hayatida, zamaniwiy metbu'atchiliqning munqerz bir milletning qutulush yolida qanchilik muhim ehmiyetke ige ikenlikini chongqur derijide tonup yetken idi. Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat institutining piroféssori alimjan inayet ependi, bughra chongchinggha yétip barghandin kéyin eysa ependi bilen birlikte “Altay” zhurnilini Uyghurche we xitayche ikki tilda neshr qilishqa bashlighanliqi؛ metbu'attin ünümlük paydilinip hem sherqiy türkistan xelqide milliy hoquq éngini oyghitish hem gomindang hoquq merkizide jama'et pikri shekillendürüshni asasliq nishan qilghanliqini tekitleydu.

RFA/Kutlan

Muhemmed emin bughra chungchinggha bérishtin ilgirila “Altay” zhurnili eysa ependi teripidin chiqirilishqa bashlighan bolup, uning tunji sani yoruq körgen idi. Bughraning yétip bérishi bilen “Altay” zhurnilining qelem küchi zor derijide yüksilip, Uyghurche we xitayche ikki tilda tengla neshr qilinishqa bashlaydu, kéyinche “Altay” neshriyati bolup qurulidu.

Ikki tilda neshr qilinishqa bashlighan “Altay” zhurnili uzun ötmeyla özining tesir küchini körsitishke bashlaydu. Taran Uyghur ependining tekitlishiche, “Altay” zhurnilida élan qilin'ghan bir qisim küchlük maqale we yazmilar, bolupmu muhemmed emin bughraning sherqiy türkistan xelqning siyasiy telepliri hemde siyasiy iradisini eks-ettürgen sezgür témidiki maqaliliri gomindang hoquq merkizidiki ong qanat mute'essip xitay milletchilirining diqqitini qozghashqa bashlaydu.

Piroféssor alimjan inayetning bayan qilishiche, “Üch ependi” ning xitay merkizidiki metbu'at kürishi yalghuz “Altay” zhurnili bilenla cheklinip qalmighan. Ular chungching, nenjing, shangxey we lenju qatarliq xitayning chong sheherliride intayin az adem küchi, meblegh qiyinchiliqi we gomindang da'irilirining türlük tosalghulirigha qarimay yene “Urush xewerliri” , “Yurt” , “Tiyanshan” qatarliq ortaq türkiy edebiy tilidiki gézit-zhurnallarnimu neshr qildurup tarqatqan.

Shuni tekitlep ötüsh zörürki, 20-esirning 30-yilliridin kéyin türlük sewebler, bolupmu siyasiy teqipler tüpeyli xitayning ichkiy ölkilirige kétishke mejbur bolghan bir qisim Uyghur serxilliri, metbu'attin ibaret bu tesirchan wasitidin paydilinip, sherqiy türkistanning awazini tashqiy dunyagha anglitishqa tirishqan idi. Nenjing, shangxey, xenko, chongching we lenju qatarliq ichkiy xitayning chong sheherliride ilgiri-kéyin bolup neshr qilin'ghan “Chégra rayon xewerliri” , “Urush xewerliri” , “Yurt” , “Chini türkistan awazi” , “Tiyanshan” (tengritagh) , “Altay” qatarliq zhurnallar del shuning jümlisidin idi. Ortaq türkiy edebiy tilida neshr qilin'ghan bu zhurnallar öz dewride xitay ölkiliride waqitliq panahliniwatqan sherqiy türkistanliq muhajirlarghila emes, belki tyenjin, xarbin qatarliq xitay sheherliridiki tatar-türk muhajirliri, yaponiyediki tatar jama'iti, hindistan, ereb elliri, türkiye, hetta yawropadiki türkistan muhajirlirighimu pochta arqiliq tarqitilghan idi. Taran Uyghur ependi bu zhurnallarning öz dewride ikki xil tilda neshr qilinip, keng da'iride tarqitilghanliqini ilgiri süridu.

RFA/Kutlan

Piroféssor alimjan inayet ependi, yuqiriqi zhurnallarda sherqiy türkistanning tarixi, medeniyiti we nöwettiki siyasiy ehwali tonushturulghandin sirt, eng muhimi türkchilik idé'ologiyesining teshwiq qilin'ghanliqi, til alahidiliki jehettin Uyghur tilini asas qilghan halda melum miqdarda türkche söz-kelimilerningmu ishlitilgenlikini tekitleydu.

Musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependi yéqinqi yillardin buyan mezkur zhurnallar toghriliq birinchi qol arxip matériyallirini toplighan we bu jehette izdinish élip barghan bilim ademlirining biridur. U, Uyghurche asas qilin'ghan ortaq türkiy edebiy tilida we xitay tilida chiqirilghan bu zhurnallarning mezmun étibari ikki xil nishanni chiqish qilghanliqini, yeni xitaychisida sherqiy türkistanning tarixi, medeniyiti we sherqiy türkistan xelqining siyasiy teleplirini tonushturush asas qilin'ghan bolsa؛ Uyghurchisida gomindang hökümitining milletler we chégra rayonlar siyasiti, yapon'gha qarshi urush xewerliri, türkiye we musulmanlar dunyasidiki siyasiy weziyet, shundaqla militarist shéng shiseyning hökümranliqi astidiki sherqiy türkistanning siyasiy ehwali köprek bayan qilin'ghan iken.

 (Dawami bar)