Muhemmed emin bughra (46): xoten wilayitide démokratik saylamgha nazaretchilik qilish

Muhemmed emin bughra qizi fatime bughra bilen bille, 1947-yili yaz, ürümchi

Muhemmed emin bughraning birinchi hijrettin kéyin wetende ötküzgen qisqighine 5 yilliq hayati uning ömür musapisidiki untulmas yillar bolghan idi. Bu jeryanda uning jenubqa seper qilip, xoten wilayitining démokratik saylimigha nazaretchilik qilishi we gomindang herbiy da'iriliri bilen tighmu-tigh élishishi, bughraning siyasiy küresh hayatidiki eng emeliy, eng keskin sehipilerning biri bolghan idi.

Erkin asiya radiyosi: qutlan

Derweqe, 1946-yili 6-ayda ili inqilabchiliri bilen gomindang merkiziy hökümiti otturisida 8 aygha sozulghan “Tinchliq söhbiti” axirliship, “On bir bitim” imzalinidu. Shu yili 7-ayning 1-küni “Bitim” ning rohi boyiche ürümchide “Ölkilik birleshme hökümet” qurulidu. Arqidinla jaylarda démokratik saylam xizmiti bashlinidu. Amérikada yashawatqan musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependi, her qaysi wilayetlerde ötküzülidighan démokratik saylamgha nazaret qilish komitétining qurulushi we nazaretchilerning 10 wilayetke ewetilishi, “Bitim” din kéyin ishqa ashqan az sandiki emeliy ijra'atlarning biri bolghanliqini tekitleydu.

Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat institutining piroféssori alimjan inayet ependimu, muhemmed emin bughraning “Bitim” ning rohi boyiche teshkillen'gen saylamgha nazaret qilish komitétining hey'et ezasi süpitide yurti xoten'ge ewetilgenlikini tilgha alidu.

Erkin asiya radiyosi: qutlan

Undaqta, 1930-yillarning bashlirida xoten inqilabini qozghap, xoten islam hökümitini qurghan, shundaqla qeshqerde sherqiy türkistan islam jumhuriyitining qurulushigha asas yaratqan muhemmed emin bughradek bir kishi aridin on nechche yil ötkende qandaq qilip yurti xoten'ge nazaretchi süpitide ewetildi?

Musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependi, muhemmed emin bughraning saylamgha nazaretchilik qilish üchün yurti xoten'ge ewetilishide, gerche ölke re'isi jang jijungning öz aldigha soqqan choti bar bolsimu, emma eng muhimi exmetjan qasimi bashchiliqidiki ili inqilabchilirining küchlük tewsiyesidin bolghanliqini tekitleydu.

Piroféssor alimjan inayet ependimu, muhemmed emin bughraning saylamgha nazaret qilish üchün yurti xoten'ge ewetilishide, uning xoten xelqi arisidiki tesiri we abruyining aldin oylishilghanliqi؛ jang jijungning bughraning tesiridin paydilinip weziyiti dawalghup turghan xoten wilayitini tinchlandurushni oylighan bolsa, ili terepning qoralliq inqilab tejribisige ige bughraning tesiridin paydilinip, milliy azadliq inqilabining uchqunlirini xoten wilayitige kéngeytishni arzu qilghanliqini eskertidu.

Halbuki, “Bitim” diki maddilarning ré'alliqta emeliylishishi intayin qiyin bolidu, bolupmu jaylarda nahiyelerning hakimlirini démokratik usulda xelq teripidin saylap chiqish ishi gomindang herbiy da'irilirining küchlük mudaxilisige we tosqunluqigha uchraydu. Bu ehwal bashqa wilayetlerge qarighanda nisbeten békik halette turup kelgen xotende intayin éghir bolidu.

Ghelibeséri algha ilgirilewatqan qoralliq milliy inqilabning ikki tereptiki “Büyük küch” lerning menpe'et oyunidiki bir kozirgha aylandurulushi, shundaqla sülhi yoli bilen yérim yolda qismaqqa élinishi, emeliyette ili inqilabining meghlubiyitini alliqachan belgilep bolghan idi. Dégendek, “Bitim” diki chirayliq söz-jümliler bilen yézilghan maddilar we yaltiraq wediler éqi qeghez, qarisi siyah péti qélip qalidu. Musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependining tekitlishiche, “Bitim” boyiche élip bérilghan jaylardiki “Démokratik saylam” ning yerliktiki gomindang herbiy da'iriliri teripidin tosqunluqqa uchrishi, hetta saylam meydanining oqqa tutulushi, buning bir emeliy misali idi.

On nechche yilliq siyasiy musapiret hayatida kéche-kündüz otida puchilinip köygen muhemmed emin bughra cheksiz hayajan we séghinish ichide yurti xoten'ge yétip barghinida, oylap baqmighan qiyinchiliqlargha hem tosalghulargha duch kélidu. Bughra tewsiye qilghan, xoten xelqi saylighan hakimlar gomindang herbiy da'iriliri teripidin ziyankeshlikke uchraydu yaki qamaqqa élinidu. Erkin saylam istigen xelq oqqa tutulidu, hetta bughraning hayati tehditke we xewpke uchraydu. Piroféssor alimjan inayetning ilgiri sürüshiche, hetta seypidin ezizi bilen burhan shehidining eslimiliridimu xotendiki saylamning eng qattiq tosqunluqqa uchrighanliqi, muhemmed emin bughraning hayatini dogha tikip turup xotendiki gomindang herbiy da'iriliri we xitayperes waliy nurbeg (xa déngbang) bilen küresh qilghanliqi melum.

Erkin asiya radiyosi: qutlan

Derweqe, gomindang herbiy da'iriliri muhemmed emin bughraning ishxana saqlaydighan adettiki mülkiy emeldar bolmastin, belki bir zamanlar qoligha qoral kötürgen, musteqilliq istigen, yurti xotende bir meydan milliy inqilabqa rehberlik qilghan keskin bir inqilabchi ikenlikini obdan biletti. Shungimu bughra nazaret qiliwatqan xotendiki démokratik saylamgha eng küchlük shekilde tosqunluq qilghan idi. Musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependi, muhemmed emin bughraning yurti xotendiki hayatiy bixeterlikini dogha tikken muressesiz küresh rohining ili terepnimu tesirlendürgenlikini؛ uning bu emeliy herikiti arqiliq siyasiy mepkure jehettin gerche ili terep bilen kélishelmisimu, emma wetenning höriyiti mesiliside ili terep bilen bir yaqidin bash chiqiralaydighan rohqa ige bir insan ikenlikini namayan qilghanliqini tekitleydu.

 (Dawami bar)