Muhemmed emin bughra (22): keshmir we hindistandiki 6 ayliq siyasiy musapirliq

Tarix kalindari 1934-yilining sehipilirini achqanda, hörlük üchün küresh qiliwatqan Uyghur xelqige külüp qarimidi, shundaqla ulargha özining siyasiy teqdirini belgileydighan tarixiy pursetlernimu ata qilmidi. 1931-Yilidin bashlan'ghan sherqiy türkistan milliy inqilabi 1934-yiligha kelgende ichkiy-tashqiy küchlerning zerbisi arqisida paji'elik aqiwetlerge yüz tutti. Militarist shéng shiseyning ölke armiyesi bilen chégradin ötken sowét qizil armiyening shiddetlik hujumida qeshqerge qéchip kelgen ma jungyingning tunggan eskerliri, jakarlan'ghili uzun bolmighan sherqiy türkistan islam jumhuriyitini yiqitti. Qeshqerni bir mezgil maliman qilghan, shundaqla qeshqer tarixidiki “Féwral paji'esi” ni peyda qilghan tunggan eskerliri ma xusenning qomandanliqida dawamliq ilgirilep, 1934-yilining tomuz aylirida xoten ilchini ishghal qildi. Buning bilen 1930-yillardiki sherqiy türkistan milliy inqilabining eng axiriqi hakimiyet méwisi bolghan xoten islam hökümiti yiqildi.

Birqanche yüz adimi bilen qarangghu taghqa chékin'gen muhemmed emin bughra, bir mezgil partizanliq urushi qilip qarshiliq körsetken bolsimu, emma ma xusen tungganlirining üzlüksiz hujumigha berdashliq bérelmey, axiri hindistan'gha chiqip kétish mejburiyitide qalidu. Tarixiy menbelerge asaslinip bu heqte pikir bayan qilghan gérmaniyediki doktor ablet semet ependi, muhemmed emin bughraning shu zamanda eng zor tirishchanliq bilen qarshiliq körsetkenliki, axirida peqet amal bolmighanda wetendin ayrilip hindistan'gha hijret qilishqa mejbur bolghanliqini ilgiri süridu.

Public Domain

Proféssor alimjan inayetning tekitlishiche, muhemmed emin bughraning shu waqitlarda qarangghutaghdiki intayin qiyin ehwalda hindistan'gha hijret qilmaqtin bashqa tallishi yoq idi. Xuddi bughra “Sherqiy türkistan tarixi” namliq kitabida yazghinidek, tagh shara'itidin paydillinip ma xusen tungganliri bilen melum mezgil tirkiship turghili bolsimu, emma militarist shéng shiseyni yölewatqan sowét qizil armiyesining shiddetlik hujumigha berdashliq bérish mumkin emes idi. Mana mushu emeliy seweblerni nezerge alghan muhemmed emin bughra, hindistan'gha waqitliq chékinip turup purset kütüsh, özini ongshiwalghan haman weten'ge qayta kirish pilani bilen chégraning u teripige ötüp kétidu.

Birinchi qétimliq hijretning deslepki yérim yilida muhemmed emin bughra keshmir we hindistanning sirinagar, amritsar, déhli, bombay qatarliq muhim sheherlirini kézip, siyasiy we diniy sahediki nurghunlighan muhim shexsler bilen körüshidu. En'giliye ishghaliyitidiki hindistanda sherqiy türkistan inqilabini qollaydighan yaki uninggha destek béridighan bir imkaniyetning bar-yoqluqini közitidu. Halbuki, bu jeryanda u hindistan xelqining künsayin küchiyiwatqan musteqilliq arzusidin endishe qiliwatqan en'giliye da'irilirining hergizmu sherqiy türkistanning musteqilliq inqilabini qollimaydighanliqini, hindistanda turup wetini üchün birer ish tewritishning mumkin emeslikini tonup yétidu. Istanbul uniwérsitéti türkiyat inistitutining doktoranti, merhum muhemmed emin bughraning hazir türkiyede yashawatqan uruq-tughqanliridin biri bolghan abdulla oghuz ependimu, hezritimning keshmir we hindistanda peqetla 6 ay turghanliqini, andin chiqish yoli izdep pamir taghliri arqiliq yaki weten'ge qayta kirish yaki afghanistan'gha bérishni qarar qilghanliqini tilgha alidu.

Undaqta, hijretning deslepki 6 éyida muhemmed emin bughrani hindistandin ümidsizlendürgen we uni qayta oylinishqa mejbur qilghan amil zadi néme? u néme sewebtin en'giliye ishghaliyitidiki hindistanni tashlap, büyük biritaniye bilen sowét ittipaqining otturisidiki “Ariliq rayon” (buffer zone) bolghan afghanistan'gha kétishni qarar qilidu?

Muhemmed emin bughra “Siyasiy hayatim” namliq esiride mundaq dep yazghan idi: “Hindistanda turghan mezgilde shu qana'etke keldimki, chet elde wetinim üchün muhim bir ish qilish shu zamannning dunya siyasitige héch toghra kelmeydiken”. Proféssor alimjan inayetning ilgiri sürüshiche, muhemmed emin bughraning yérim yildin kéyinla hindistanni tashlap pamir yoli arqiliq afghanistan'gha kétishide, mundaq ikki muhim sewebni közde tutqan bolushi mumkin: biri, hindistan xelqining musteqilliq arzulirini basturushqa uruniwatqan en'giliyening qoshna sherqiy türkistanning xitaydin ayrilip musteqil bolushini esla xalimaydighanliqi؛ yene biri hindistanda gendi rehberlikidiki hindilarning “Hemkarlashmasliq” tin ibaret passip qarshiliq usuli bilen, jinnah rehberlikidiki musulmanlarning asasiy qanun herikiti arqiliq küresh élip bérish yoli, qoralliq inqilab arqiliq sherqiy türkistanning musteqilliqini qolgha keltürüsh yolini tallighan bughra üchün mas kelmigenliki idi.

(Dawami bar)