Муһәммәд әмин буғра (5): пикир йеңилаш вә бүйүк миллий инқилабқа һазирлиниш

Муһәммәд әмин буғра 22 йешида мәдрисә тәһсилини тамамлап, мудәррис болған йилларда, пүткүл мусулман түрк дунясидики, җүмлидин шәрқий түркистан тупрақлиридики мәдрисәләрниң пикир вә оқутуш метудида җиддий өзгиришләр йүз бериватқан бир дәвр иди. Бу мәзгилләрдә әнәнә билән йеңилаш, конилиқ билән ислаһат, рәт қилиш билән қобул қилиш, бекинмичилик билән әкилишпәрвәрлик, қәдимийәтчилик билән җәдидчилик оттурисидики кәскин тоқунушлар уйғур җәмийитиниң һәммә саһәлиридә дегүдәк көрүлмәктә иди. Өз дәвриниң балдур ойғанған бир сәркиси болуш сүпити билән яш муһәммәд әмин буғраму икки еқим оттурисидики бу кәскин тоқунушни өз тәҗрибәсидин өткүзиду. У өзиниң “шәрқий түркистан тарихи” вә “сиясий һаятим” намлиқ китаблирида бу һәқтә мундақ дәп язиду: “22 йешимда тәһсилимни түгитип, мудәррисликни башлидим. Мәдрисәдики дәрс вә оқутуш усуллирида йеңилиқлар кәлтүрүшкә тириштим. Бу сәвәбтин кона мутиәссип күчләрниң һәр хил дүшмәнликлиригә учридим.”

Дәрвәқә, кичикидин башлапла қәлбигә вәтининиң келәчики һәққидики азаблиқ хиялларни пүккән яш муһәммәд әмин буғраниң мудәррислик һаятида худди өзи ейтқинидәк “кона мутиәссип күчләрниң дүшмәнликлиригә учриши” тасадипийлиқ әмәс иди. Нәшриятчи абдуҗелил туран әпәндиниң тәкитлишичә, мутиәссип күчләрниң мәдрисәләрдики пикрий вә метудий йеңилиқларға булған қаршилиқи ялғуз муһәммәд әмин буғрағила әмәс, бәлки униң замандашлиридин абдуқадир дамолламғиму вә шундақла түрк дунясиниң башқа җайлиридики ислаһатчиларғиму охшаш шәкилдә көрүлгән иди.

Профессор алимҗан инайәт әпәндиму тарихтин буян һәрқандақ бир җәмийәттә ислаһат мәшилини көтүргән сәрхилларниң һаман түрлүк қаршилиқларға учрап кәлгәнликини, әйни вақитта хотән мәдрисәлиридә пикрий вә метудий йеңилиқларни тәшәббус қилған яш муһәммәд әмин буғраниңму бу хил қаршилиқлардин халий болушиниң мумкин әмәсликини тәкитләйду.

Түркийә чанаққәлә 18-март университети илаһийәт факултетиниң дотсенти, доктор нурәһмәд қурбан әпәнди бу нуқтида башқичә бир қарашни илгири сүриду. Униң тәкитлишичә, яш муһәммәд әмин буғра билән бир қисим мутиәссип өлималар оттурисида йүз бәргән ихтилапларни мәдрисәләрниң пикрий вә метудий ислаһат мәсилисидә рой бәргән дегәндин көрә, һәр җәһәттин тәйярлиқ көрүливатқан кәлгүсидики бүйүк миллий инқилабни қоллаш-қоллимаслиқ мәсилисидики сиясий нуқтиийнәзәрдә көрүлгән дейиш техиму тоғра болидикән.

Түркийә әгә университети түрк дуняси тәтқиқат иниститутиниң профессори алимҗан инайәт әпәнди, 20-әсирниң башлиридики пүткүл мусулман түрк дунясида қәдимийәтчиләр билән җәдидчиләр оттурисидики ихтилапларниң һәр саһәләрдә омумиййүзлүк көрүлгәнликини; абдуқадир дамоллам, муһәммәд әмин буғра қатарлиқ уйғур сәрхиллириниң шу йиллардики ислаһат тәшәббуслирида әқил билән әқидиниң, илим-пән билән динниң һәргизму бир-бирини инкар қилидиған яки бир-биригә қарши болған саһәләр болмастин, бәлки өзара мунасивәтлик һәм бири-бирини толуқлайдиған саһәләр, дәп қариғанлиқини илгири сүриду.

Һазир истанбул университети түркият иниститутида докторлуқ илмий мақалиси йезиватқан абдулла оғуз әпәнди, муһәммәд әмин буғраниң җийәни мәрһум доктор яқуп буғраниң нәврисидур. У йеқинда муһәммәд әмин буғраниң “шәрқий түркистан тарихи” намлиқ китабиниң түркчә мукәммәл нусханисини нәшир қилдурған болуп, һәзритимниң бир өмүрлүк күрәш һаяти һәққидә чоңқур тонушқа игидур. Униң тәкитлишичә, яш муһәммәд әмин буғра билән 1920-йилларда хотәндики бир қисим мутиәссип өлималар оттурисида көрүлгән сүркүлүшләр, бир тәрәптин, мәдрисә маарипини пикрий вә метудий җәһәттин ислаһ қилиш мәсилисидә көрүлгән болса, йәнә бир тәрәптин, вәтәнниң тәқдири мәсилисидики позитсийәдә көрүлгән иди.

Доктур нурәһмәд қурбан, гәрчә шу йилларда яш муһәммәд әмин буғра билән хотәндики өлималар қатлими оттурисида пикрий вә метудий җәһәттин бир қисим ихтилаплар мәвҗут болған болсиму, әмма һәзритимниң миллий инқилаб мәсилисидә бу “ихтилап” ларни бир чәткә қайрип қоюп, һәр саһәдикиләрниң қоллишини қолға кәлтүрүшкә тиришқанлиқини; шуңиму хотәндики улуғ-ушшақ өлималар, тәриқәтчиләр, тәсәввупчилар, мудәррисләр, талиплар вә башқа һәр саһәдики кишиләрниң 1930-йилларниң башлирида партлиған миллий инқилаб сепидин актип орун алғанлиқини әскәртиду.

Ахирида истанбулдики тәклимакан уйғур нәшриятиниң башлиқи абдуҗелил туран әпәнди мундақ бир нуқтини әскәртип өтти: “худди муһәммәд әмин буғраниң өзи тәкитләп өткәндәк, 22 йешида мудәррис болған яш һәзритим билән хотәндики бир қисим мутиәссип күчләр оттурисида пикрий вә метудий җәһәтләрдин ‛дүшмәнлишиш‚ әһвали көрүлгәнлики ениқ, әмма һәзритимниң бу мәсилини наһайити ақиланә усулда бир тәрәп қилип, һәр саһәдики кишиләрни кәлгүсидики миллий инқилаб йолиға йөнләндүргәнлики мәлум. Шуңа муһәммәд әмин буғраниң әйни вақитта хотәндә бу җәһәттә дуч кәлгән қийинчилиқлириниң абдуқадир дамолламниң дәриҗисигә берип йәтмигәнликини тәсәввур қилишқа болиду. Чүнки абдуқадир дамолламниң делосиға һәтта шу вақиттики чәт әл күчлириму қол тиққан болуп, интайин мурәккәп бир вәзийәтниң ичидә иди.”

(Давами бар)