Muhemmed emin bughra (6): taliplarning qelbide weten-millet éngini oyghitish

Muhemmed emin bughra özining “Sherqiy türkistan tarixi” namliq kitabida we “Siyasiy hayatim” namliq xatiratida tekitliginidek, u texminen 13 yash waqitliridin bashlapla qelbini weten qayghusi daghlashqa bashlighan bir xiyalchan bala idi. 1923-Yili emdila 22 yashqa kirgen muhemmed emin bughra xoten medriseliride muderrislik hayatini bashlighinida, uning qelbini yillarche daghlap kelgen weten qayghusi lawuldap yénishqa bashlaydu. Shuningdin kéyinki 10 yilliq muderrislik hayatida u bir tereptin taliplirining qelbige ilim-hékmet nurini singdürüshke tirishsa, yene bir tereptin weten-millet teqdirining bashqa barliq teqezzalar ichidiki eng texirsiz burch ikenlikini hés qilduru'idu. Shungimu proféssor alimjan inayet ependi tekitligendek, muhemmed emin bughra yétishtürgen taliplarning xoten inqilabida asasliq eskiriy qoshunni we eng muhim quralliq küchni teshkil qilishi, tasadipiyliq emes idi.

Türkiye chanaqel'e 18-mart uniwérsitéti ilahiyet fakultétining dotsénti, doktor nur'ehmed qurban, muhemmed emin bughraning pikir yoli, bolupmu uning milliy we diniy idé'ologiyesining shekillinish jeryani heqqide chongqur izdinish élip barghan ilim ademlirining biri. Uning tekitlishiche, eyni waqittiki xotende nechche onlighan medriseler mewjut bolup, 10 yildek muderrislik qilghan muhemmed emin bughra özining biwasite talipliri arisidila emes, belki pütkül xoten rayonidiki medriselerde özining yer asti torini shekillendürgen idi.

Nöwette istanbul uniwérsitéti türkiyat inistitutida doktorluq dissértatsiyesi yéziwatqan abdulla oghuz ependi, merhum muhemmed emin bughraning jiyeni — doktor yaqup bughraning newrisidur. U yéqinda muhemmed emin bughraning “Sherqiy türkistan tarixi” namliq büyük esirining mukemmel türkche terjimesini ishlep, türkiyediki “Ötüken” neshriyatida neshir qildurghan. Abdulla oghuz ependi, muhemmed emin bughraning xatiratlirigha asaslinip turup, uning ésini bilgen waqitliridin bashlap weten qayghusigha esir bolghanliliqini, 22 yéshida muderris bolghan künidin étibaren wetenning teqdiri heqqidiki tegsiz xiyallirini emeliy heriketke aylandurup, talipliri arisida yer asti teshwiqat xizmitige ötkenliki we kéyinki büyük milliy inqilab üchün teyyarlinishqa bashlighanliqini tekitleydu.

Doktor nur'ehmed qurban, muhemmed emin bughraning muderris bolghan kündin bashlap talipliri arisida inqilab teshwiqatini qanat yaydurushida, uning hem a'ile nesebidin kelgen inqilab en'enisi bilen hem öz zamanisining siyasiy ré'alliqidin kelgen jiddiy teqqezzaning muhim rol oynighanliqini eskertidu.

Sherqiy türkistanning yéqinqi zaman tarixida inqilab uruqining eng deslep medriselerde térilip, taliplar arisida uchqun'gha aylan'ghanliqi heqqide köpligen örnekler mewjut. Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat inistitutining proféssori alimjan inayet ependi bu xususta 1860-yillarning bashlirida xotende yüz bergen hebibulla xan xoja we abdurahman xan pasha bashchiliqidiki milliy inqilabning eng deslep medriselerdiki taliplarni asas qilip qozghalghanliqini misal qilip körsitidu.

Derweqe, muhemmed emin bughraning muderrislik hayatida xoten medriseliride yillarche élip barghan tinimsiz teshwiqatliri we hazirliqlirining ünümi körülüshke bashlaydu. Doktor nur'ehmed qurbanning bildürüshiche, 1932-yilining axirigha barghanda, muhemmed emin bughra inqilab hazirliqlirining pütkenlikini, öz etrapida yétishtürgen minglarche taliplirining weten üchün qurban bérishke bel baghlighanliqini toluq jezim qilghandin kéyinla, andin inqilab mesh'ilini tutashturghan.

Axirida abdulla oghuz ependi, muhemmed emin bughraning 1923-yilidin 1933-yilining bashlirighiche bolghan 10 yilliq muderrislik hayatining, emeliyette büyük milliy qutulush inqilabi üchün hazirlinish we inqilabning tayanch küchlirini terbiyelesh dewri bolghanliqini ilgiri süridu.

(Dawami bar)