Muhemmed emin bughra (7): büyük milliy inqilab harpisidiki weten sayahiti

Merhum muhemmed emin bughraning 1930-yilidiki weten sayahiti uning milliy inqilab hayatida muhim rol oynighan emeliy qedemlirining biri idi. Yérim yilche sürgen bu sayahet jeryanida u xelqning inqilabqa hazir yaki hazir emeslikini, rohiy halitining wetenning istiqbali bilen qanchilik derijide baghlan'ghanliqini, herqaysiy jaylardiki serxillar we munewwerlerning inqilab qozghashtiki oy-xiyallirining qandaq ikenlikini chongqur közitidu.

Muhemmed emin bughra özining “Sherqiy türkistan tarixi” namliq esiride shu qétimliq weten sayahiti heqqide mundaq dep yazidu: “Yurtning weziyiti, milletning rohiy haliti we düshmenning emeliy küchi heqqide yéterlik melumatim yoq idi. Bu melumatlargha ige bolush üchün, pütün yurtumni aylinip chiqish meqsiti bilen 1930-yili xotendin yolgha chiqtim. Kucha, korla, turpan, ürümchi, chöchek, ili, aqsu we aridiki sheherlerni alte ay sayahet qilip, xoten'ge qaytip keldim. Bu sayahitim esnasida yurtning weziyiti, milletning rohiy haliti we düshmenning küchi toghrisida qana'etlen'güdek melumatlarni qolgha keltürdüm, irademmu küchlendi. Köp jaylarda bilimlik, sadaqetlik, estayidil, wetenperwer we milletperwer kishiler bilen uchrashtim. Ularning yürekliri dert bilen tolghan iken.”

Derweqe, muhemmed emin bughraning bu qétimliq weten sayahiti tasadipiy élip bérilghan adettiki bir seper emes idi. Proféssor, doktor alimjan inayetning sözi bilen éytqanda, bu 1930-yillardiki xoten inqilabining zörür teyyarliqi, shundqla pütkül Uyghur jem'iyitining bir meydan milliy qutulush inqilabigha teyyar yaki teyyar emeslikini dengsep köridighan muhim sayahet bolghan idi.

Neshriyatchi abdujélil turan ependi uzun yillardin buyan merhum muhemmed emin bughraning eserlirini neshirge teyyarlash, uning qolyazma we xatirilirini retlesh, shundaqla muhemmed emin bughra heqqide ilmiy muhikime yighini we xatirilesh pa'aliyetlirini uyushturushta küch körsitip kéliwatqan kishilerning biri. U “Muhemmed emin bughra eseliridin tallanma” namliq kitabni neshirge teyyarlash jeryanida, hezritimning 1930-yilidiki weten sayahitining heqiqetenmu uning inqilab hayatidiki muhim bir qedem bolghanliqini tekitleydu.

Muhemmed emin bughraning xatirilirige qarighanda, u 22 yéshida xotende muderris bolghandin tartip taki 1930-yillarning bashliridiki büyük milliy inqilabqa qeder, wetenning istiqbali üchün tinimsiz bash qaturghan we her jehettin izden'gen, emma u “Xelqning emeliy bir heriketke hazir bolghan-bolmighanliqini yaki milliy inqilabqa rehberlik qilalaydighan bir kishining bar-yoqliqini éniqliyalmighan”. Türkiye chanaqel'e 18-mart uniwérsitéti ilahiyet fakultétining dotsénti, doktor nur'ehmed qurban, merhum muhemmed emin bughraning del mushu sewebtin 1930-yilidiki weten sayahitige atlan'ghanliqini, bu jeryanda uning kelgüsi milliy inqilabni qandaq bashlash, qeyerdin bashlash, kim bilen élip bérish we qandaq netije hasil qilish üstide inchike közitish élip barghanliqini ilgiri süridu.

Nöwette istanbul uniwérsitéti türkiyat inistitutida doktorluq dissértatsiyesi yéziwatqan abdulla oghuz ependi, merhum muhemmed emin bughraning jiyeni-doktor yaqup bughraning newrisidur. U yéqinda muhemmed emin bughraning “Sherqiy türkistan tarixi” namliq büyük esirining mukemmel türkche terjimesini püttürüp, türkiyediki “Ötüken” neshriyatida neshir qildurghan. Abdulla oghuz ependimu “Sherqiy türkistan tarixi” diki bayanlargha asaslinip, muhemmed emin bughraning 1930-yilidiki weten sayahitining tüp meqstining milliy inqilab qozghashning aldida xelqning rohiy halitini dengsep körüsh, düshmenning eskiri küchini bilip béqish üchün ikenlikini eskertidu.

Dégendek, muhemmed emin bughra bu qétimliq sayahettin qaytip kelgendin kéyin, wetenning istiqbalini “Siyasiy yol bilen hel qilishning mumkin emeslikige, qoralliq bir inqilabtin bashqa charening qalmighanliqigha qana'et hasil qilidu”. U özining “Siyasiy hayatim” namliq bi'ografik kitabchisida bu heqte mundaq dep yazidu: “Emeliy herikitim 1930-yilidiki sayahitim bilen bashlandi. Shu yili sherqiy türkistan ichide alte ay sayahet qildim. Yurtning her sinip kishiliri bilen körüshtüm. Xelqning pikir we arzulirini anglidim. Herqaysiy jaylardiki chin (xitay) emeldarlirining weziyitini we jaylardiki eskiry küchini bildim. Netijide, ochuq we tinchliq ichide bir siyasiy heriket élip bérishning mumkin emeslikige, qoralliq bir inqilabtin bashqa charening yoqluqigha qana'et hasil qildim.”

Axirida doktor nur'ehmed qurban, merhum muhemmed emin bughraning shu qétimliq weten sayahiti heqqide öz xatiriliride éniq melumatlarni qaldurghanliqini, xoten'ge qaytip kelgendin kéyin uning shu qétimliq seper hasilatlirini yekünlep, qoralliq inqilab élip bérishqa toluq qana'et hasil qilghanliqini, shu kündin bashlap “Inqilabqa zémin hazirlash we xelqni öz etrapigha toplashning charesini izdeshke kirishkenliki” ni tekitleydu.

(Dawami bar)