Muhemmed emin bughra (8): meshhur tatar alimi sheyx muhemmed murat remzi bilen uchrishish

Muhemmed emin bughra özining “Sherqiy türkistan tarixi” namliq kitabida 1930-yilidiki weten sayahitining meqsiti heqqide mundaq dep yazidu: “Men pütün yurtumni aylinip chiqish meqsiti bilen 1930-yili meshhur tatar alimliridin chöchekte olturushluq sheyx muhemmed murad (remzi) efendimning qéshigha hedis we tefsir bilimliridin ders élish üchün barimen, dep xotendin yolgha chiqtim.”

Derweqe, muhemmed emin bughra rastinla chöchekke bérip meshhur tatar alimi sheyx muhemmed murad remzi bilen körüshkenmu? uningdin hedis we tefsir bilimliridin ders alghanmu? bu uchrishish jeryanida ular kelgüsi sherqiy türkistan milliy inqilabi toghriliq pikir almashturghanmu?

Halbuki, muhemmed emin bughra özining “Sherqiy türkistan tarixi” namliq kitabida, “Siyasiy hayatim” namliq bi'ografik kitabchisida we yaki bashqa eserlirining héch biride chöchekte meshhur tatar alimi murad remzi bilen qandaq uchrashqanliqi hemde bu uchrishishning tepsilati heqqide melumat bermeydu.

Türkiye chanaqel'e 18-mart uniwérsitéti ilahiyet fakultétining dotsénti, doktor nur'ehmed qurban, merhum muhemmed emin bughraning hayati we küresh musapisige da'ir melumatlargha asaslan'ghanda, uning chöchekte tatar alimi murad remzi bilen körüshkenliki we türlük témilar boyiche uzun söhbetlerde bolghanliqini ilgiri süridu.

“Sherqiy türkistan tarixi” ni türkchige terjime qilghan muhemmed emin bughraning newre tughqanliridin abdulla oghuz ependimu, muhemmed emin bughraning bu abide esiride “1930-Yili chöchektiki meshhur tatar alimi murad remzidin ders élish üchün xotendin yolgha chiqtim” dep yazghanliqini tilgha alidu.

Wahalenki, yene bir qisim bilim ademliri muhemmed emin bughraning 1930-yilidiki weten sayahitide meshhur tatar alimi murad remzi bilen körüshkenlikige so'al qoyidu. Ular yene muhemmed emin bughraning qisqighine 6 ayliq weten sayahiti mezgilide chöchekte tatar alimi sheyx muhemmed murad remzidin hedis we tefsir bilimliri boyiche ders alghanliqi mumkinsiz, dep qaraydu. Muhemmed emin bughraning eserlirini neshirge teyyarlighan teklimakan Uyghur neshriyatining bashliqi abdujélil turan ependi del mushu qarashtiki kishilerning biridur.

Undaqta, sheyx muhemmed murad remzi zadi kim? qelbige weten-milletning teqdiridin ibaret büyük atesh tutashqan yash muhemmed emin bughra néme üchün minglarche kilométir yiraqliqtiki xotendin yolgha chiqip, bu zat bilen körüshmekchi bolidu?

Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat inistitutining proféssori, doktor alimjan inayet ependi meshhur tatar alimi murad remzining kim ikenliki, uning türk-islam dunyasidiki mubarek nami heqqide bizni qisqiche melumat bilen teminleydu.

Doktor nur'ehmed qurban özining Uyghurlarning islamiy chüshenchiliri heqqidiki izdinishliri dawamida, meshhur tatar alimi murad remzi we uning diniy ilim sahesidiki eserliri bilen chongqur tonushup chiqqan. U murad remzining ata-bowiliri, tataristanning ufa wilayitide ötken baliliq dewri we bashlan'ghuch tehsili, yashliqidiki buxara sayahiti, shundaqla tatar-qazaq yurtliridiki muderrislik hayati heqqide melumat berdi.

Melum bolushiche, tatar alimi murad remzi 19-esirning axiriqi charikide erebistan'gha bérip, birqanche yillar mekkede turup qalghan. Birinchi dunya urushi mezgilide istanbulgha qarap yolgha chiqqan bolsimu, emma osmanli sultanliqining axiriqi yilliridiki dawalghushlar tüpeyli, türkiyede turalmay rusiye ishghaliyitidiki türkistan'gha kétishke mejbur bolghan. Halbuki, char rusiye saqchilirining bu mezgillerde pütkül türk dunyasigha tonulghan bu alimgha bolghan teqipi we bésimi hessilep kücheygen. Bolshéwiklar inqilabidin kéyin, yeni 1919-yili murad remzi rusiyedin ayrilip, sherqiy türkistanning chöchek shehirige kélip yerleshken.

Abdujélil turan ependi muhemmed emin bughraning eserliridiki cheklik uchurlargha tayinip, uning chöchekte tatar alimi murad remzi bilen qandaq uchrashqanliqi we pikriy jehettin uning tesirige qandaq uchrighanliqi heqqide höküm chiqirishning intayin qiyinliqini, uning üstige sheyx muhemmed murad remzining pikriy jehettin jedidchiler éqimigha emes, belki qedimiyetchiler (en'enichiler) éqimigha tewe meshhur diniy alim ikenlikini tekitleydu.

Doktor nur'ehmed qurban, meshhur tatar alimi murad remzining axiriqi ömrini chöchekte ötküzgenlikini, shu dewrlerde uning mubarek namining pütkül sherqiy türkistanning jay-jaylirigha tarqalghanliqini, her yili nurghun kishilerning uni ziyaret qilish we tehsil élish üchün chöchekke kélidighanliqini, 1930-yili yazda muhemmed emin bughra bilen sabit damollamningmu chöchekte muhemmed remzi bilen körüshkendin kéyin ghuljada öz'ara uchrashqanliqini tekitleydu.