Muhemmed emin bughra (11): sabit damollamning xoten'ge kélishi we milliy inqilab mesh'ilining yéqilishi

Muhemmed emin bughraning qomandanliqidiki xoten eskerliri ötküzgen herbiy parattin bir körünüsh. 1933-Yili, xoten.

1930-Yilining yaz aylirida 6 ayliq weten sayahitige atlan'ghan muhemmed emin bughraning ghuljada sabit damollam bilen körüshüshi, 1930-yillarning bashliridiki sherqiy türkistan milliy inqilab tarixida intayin muhim weqe bolghan idi. Sherqiy türkistan milliy inqilabining jenubtiki tunji mesh'ilige aldi bilen xotende ot yéqilidighanliqi shu qétimliq körüshüshte belgilen'gen idi. Dégendek, islam dunyasidiki 2 yildin artuq sürgen sayahitini axirlashturup weten'ge qaytqan sabit damollam, 1932-yilining axiri hindistan arqiliq biwasite xoten'ge yétip kélidu.

Istanbul uniwérsitéti türkiyat inistitutining doktoranti abdulla oghuz ependi merhum muhemmed emin bughraning newre tughqanliridin biri bolup, u türkchige terjime qilghan “Sherqiy türkistan tarixi” yéqinda türkiye “Ötüken” neshriyati teripidin neshir qilindi. Abdulla oghuz ependi, merhum muhemmed emin bughraning yoquriqi kitabidiki uchurlargha asasen, sabit damollamning 1932-yilining she'iban éyida, yeni noyabir bilen dékabir ariliqida xoten'ge yétip kelgenlikini tekitleydu.

RFA/Qutlan

Muhemmed emin bughraning özimu “Sherqiy türkistan tarixi” namliq kitabida bu heqte mundaq dep yazidu: “1932-Yili she'iban éyida (yeni 11-ayda) sabit damolla hajim se'udi erebistan, türkiye, misir we hindistan sayahitidin qaytip xoten'ge keldi. U sayahet xatirilirini we tesiratlirini anglatti. Misir, se'udi erebistan we hindistanda bezi siyasiy kishiler bilen körüshkenlikini sözlep bérip, sherqiy türkistanda bir milliy inqilab qozghalsa, qoshna ellerning mudaxile qilish éhtimalining az ikenlikini éytti؛ shundaqla xelq'ara jama'etchilik qanunlirigha qarighanda, bir yurtning ichkiy ishlirigha arilishish toghra emeslikini sözlep, ghuljada körüshken chéghimizdiki meslihetimiz boyiche, xotende bir milliy inqilab teshkilati qurush meqsiti bilen udul xoten'ge kelgenlikini éytti. Etisi men sabit damolla hajimgha teshkilatimiz heqqide we mexpiyetlikimiz heqqide tepsiliy melumat berdim. Damolla hajim bularni anglap bek xursen boldi we derhal bu teshkilatqa eza bolushni telep qildi. Men teshkilatimizning mejlisini chaqirdim we sabit damolla hajimning telipini otturigha qoydum. Pütün ezalar sabit damolla hajimning xoten milliy inqilab teshkilatigha ezaliqqa élinishini maqullidi.”

Abdulla oghuz ependining tekitlishiche, sabit damollamning chet el sayahitidin qaytip biwasite xoten'ge kélishi we muhemmed emin bughra bilen qayta bash qoshushi, xotende qurulghan mexpiy inqilabiy teshkilatning yer asti pa'aliyetlirining téximu janlinishi, shundaqla terghip-teshwiqatlar élip bérip xelq arisida ammiwiy asas yaritishta muhim rol oynaydu.

RFA/Qutlan

Muhemmed emin bughramu “Sherqiy türkistan tarixi” namliq kitabida, sabit damollamning xotendiki mexpiy inqilabiy teshkilatqa eza bolghandin kéyin, meschit-jamelerde keng jama'etke qur'an ayetlirini tepsir qilip, awam arisida milliy inqilabqa hazirlinish üchün chongqur teshwiqat xizmitini qanat yaydurghanliqini tekitleydu: “Sabit damolla hajim ramazan éyi munasiwiti bilen qur'andiki jihad ayetlirini keng-tasha tepsir qilip, omumiy xelq ichide intayin chongqur bir teshwiqat xizmitini üstige aldi. Bu teshwiqat xizmitining xelq ichidiki tesiri bek yaxshi bolup, eza toplash wezipimizge chong yardemchi boldi. Ramazan ayining axirida teshkilatimizgha yene muhim bir kishi qétildi. Bu kishi, xotende eng chong diniy we milliy nopuzgha ige bolghan muhemmed niyaz elem axunum idi. Buning bilen bir ay ichide inqilabiy teshkilatimizgha qatnashqanlarning sani nahayiti téz köpeydi. Ezalirimizning hemmisi qoralliq bolmisimu, 20 pirsenti miltiq, qalghanliri qilich we neyze bilen qorallandi.”

Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat inistitutining proféssori alimjan inayet ependimu sabit damollamning 1932-yilining axirida chet eldin qaytip kélip, xotendiki mexpiy teshkilatqa eza bolushi we xoten inqilabigha teyyarliq qilish rehberlik guruppisidiki muhim shexsler qataridin orun élishini, “Xoten inqilabi harpisidiki muhim weqe” dep qaraydu.

Melumki, sabit damollam qelbige weten we xelqining azadliq iradisini tangghan bir siyasiyon bolupla qalmastin, belki öz nöwitide yene tonulghan diniy alim we qur'an kerim boyiche dangliq tepsirshunas idi. Istanbuldiki teklimakan Uyghur neshriyatining bashliqi abujélil turan ependining tekitlishiche, sabit damollamning bir diniy alim süpitide xotenning meschit-jameliride qur'an ayetlirini tepsir qilip, keng jama'etke azadliq we hörlük heqqide terghip-teshwiqat élip bérishi, xoten inqilabining mesh'ilige ot tutashturushta muhim rol oynighan idi.

Derweqe, muhemmed emin bughra bilen sabit damollamning tirishchanliqi arqisida, 1933-yili 2-ayning 1-küni mexpiy inqilabiy teshkilat jiddiy mejlis échip, xoten inqilabi we uning netijiside qurulghusi xoten waqitliq hökümitining rehberlik gewdisini saylap chiqidu. Muhemmed emin bughra bu heqte mundaq dep yazidu: “Hijri 1351-yili shewwal éyining 5-küni peyshenbe (miladi 1933-yili 2-ayning 1-küni) teshkilat ezalirining 18 kishilik wekiller mejlisi échildi. Mejliste muhemmed niyaz elem axunumni hökümdar saylap, uninggha bey'et qilduq. Sabit damolla hajim hökümdarning meslihetchisi, ma'arip, edliye we diniy ishlargha mes'ul qilindi. Men herbiy ishlargha mes'ul boldum.”

Abdulla oghuz ependining ilgiri sürüshiche, xoten inqilabi partlash harpisida mexpiy inqilabiy teshkilat yighin chaqirip, xotendiki eng nopuzluq ölima muhemmed niyaz elemni qurulghusi xoten hökümitige re'is, sabit damollamni bash meslihetchi, muhemmed emin bughrani herbiy ishlargha mes'ul emirlik wezipisige teyinlen'gen. Buning bilen xoten inqilabi bir tutash rehberlik gewdisige we éniq bolghan inqilab nishanigha ige bolghan. Bu ehwal xoten inqilabining qisqa waqit ichide ghelibe qazinishi we sherqte cherchen-chaqiliqtin gherbte yerken'giche bolghan biypayan tupraqlarning xoten hökümitining idarisi astigha kirishide hel qilghuch rol oynighan.

(Dawami bar)