Muhemmed emin bughra (2): weten qayghusini yükligen “Xiyalchan bala”

Muxbirimiz qutlan
2021.12.07
muhemmet-imin-bughra.jpg Muhemmed'imin bughra(aldinqi ret ong terepte qara kiyimlik) xotenning ölimasi bilen. 1933-Yili xoten.
http://en.wikipedia.org

20-Esir Uyghur tarixidiki büyük shexsiyet-muhemmed emin bughra özining bir ömürlük küresh hayati we kéyinkilerge qaldurghan meniwiy mirasliri bilen hélihem kishiler qelbide xatirilinip kelmekte. Muhemmed emin bughraning hayati we kishiliki heqqide pikir bayan qilghan proféssor alimjan inayet ependi uning köp qirliq shexs, yeni “Millitimiz yétishtürgen dangliq siyasiyon, inqilabchi, tarixchi, sha'ir, yazghuchi we jama'et erbabi,” ikenlikini tekitleydu.

Sherqiy türkistan wexpining sabiq bash katipi hamidxan göktürk ependimu merhum muhemmed emin bughraning öz zamanisida “Dangliq diniy alim we muderris, 1930-yillardiki sherqiy türkistan milliy azadliq inqilabining rehberliridin biri we herbiy qomandan, sherqiy türkistan tarixi heqqide tunji qétim sistémiliq eser yazghan tarixchi, shundaqla muhajirette yürütülgen sherqiy türkistan milliy mujadile herikitining rehberliridin biri,” ikenlikini ilgiri süridu.

Muhemmed emin bughraning öz hayati heqqide qaldurghan yazmilirida uning baliliq hayatigha da'ir uchur we melumatlar köp emes. Emma u “Sherqiy türkistan tarixi” namliq kitabida, “Siyasiy hayatim” namliq xatiriside we 1952-yili istanbulda neshir qildurghan “Sherqiy türkistaning tarixi, jughrapiyesi we hazirqi ehwali” namliq kitabchisida, özining ésini tapqan baliliq chaghliridin bashlapla munqerz wetinining teqdiridin chongqur qayghulan'ghanliqi, her tereptin ümid nuri izden'genliki we kichik turupla zimmisige “Weten qayghusi” ni yüdiwalghan “Xiyalchan bala” bolghanliqini tilgha alidu.

U shu yillardiki azabliq héssiyatini mundaq bayan qilidu: “Ong we solni perq ételigüdek bolghan chéghimdin tartip, xitay emeldarlirining sherqiy türkistan xelqige qiliwatqan zulum we heqsizliqlirini, shundaqla xelqimning xorliniwatqanliqini körüp, köp échinmaqta idim. Bularning tesiridin nurghun kéchilerde uyqusiz we weswesiler bilen tang atquzattim. Yéshim kichik, eqlim yétishmigen, özüm tejribesiz we maddiy jehettin yoqsul idim. Derdimni anglitidighan kishim yoq idi. Qisqisi, 15 yéshimdin tartip, xitay zulumigha qarshi nepret héssi, millitim we wetinimning haligha qayghurush keypiyati könglümde chongqur orun alghan idi. Bu héssiyatning heydekchilikide millitimning tarixini öginish, dunya milletlirining qedimiy we zamaniwiy tarixlirini tetqiq qilish zoqi könglümde kündin-kün'ge quwwetlenmekte idi. Epsuski, muhitimda manga bu sahede terbiye béridighan kishiler yoq idi.”

Derweqe, muhemmed emin bughra tughulghan yillarda pütün dunyada, bolupmu sherq elliride kona bir dewr asta-asta chökiwatqan, yéngi dewrning upuq nuri kötürüliwatqan bir zaman idi. Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat inistitutining proféssori alimjan inayetning sözi bilen éytqanda: “Bu dewrde sherqiy türkistan tupraqlirigha öz tesirini körsitiwatqan menching impiriyesi, char rusiye impiriyesi, büyük biritaniye impiriyesi we osman impiriyesi chöküshke yüzlen'gen bolsimu, emma téxiche örülmigen idi. Ularning otturisida jiddiy shekilde tirkishish we tesir da'ire talishish riqabetliri yüz bériwatatti. Ichkiy jehettin éytqanda, Uyghur xelqi békinmichilik we munqerzlikning derdini tartiwatatti. Uzun yillar dawam qilghan jahalet, mustebit réjim we dunyawiy özgirishlerning sirtida qélishtek qismet Uyghur xelqini éghir derijide halsiratqan idi.”

Proféssor alimjan inayet yene muhemmed emin bughra tughulghan we baliq dewri ötken 20-esirning deslepki charikidiki sherqiy türkistanning ijtima'iy ré'alliqini, tatar jedidchi muxbiri noshirwan ya'ushéfning “Altesheher mektubliri” namliq xatiriliri bilen adil hékmet beyning “Asiyada besh türk” namliq kitabidin éniq köriwalghili bolidighanliqini tekitleydu. U: “Meyli abduqadir damollam bolsun yaki muhemmed emin bughra bolsun, Uyghur xelqining ene ashu ijtima'iy chöküsh dewride dunyagha kelgen,” deydu.

Abdulla oghuz ependi merhum muhemmed emin bughraning jiyeni merhum doktor yaqup bughraning newrisidur. U hazir istanbul uniwérsitéti türkiyat inistitutida doktorluq ilmiy unwani üchün oqumaqta. U merhum muhemmed emin bughra dunyagha kélishtin 20 nechche yillar ilgiri menching sulalisining sherqiy türkistanni ishghal qilip, arqidinla “Shinjang ölkisi” ni tesis qilghanliqini, buning netijiside pütkül Uyghur xelqining munqerzlik we assimilatsiye qismitige duchar bolghanliqini eskertip ötidu.

U menching sulalisi sherqiy türkistanni ikkinchi qétim ishghal qilghandin kéyin, ürümchidiki “Omumiy waliy” we ilida turushluq “Ili jyangjün mehkimisi” arqiliq pütkül sherqiy türkistanni idare qilghanliqini, jenubtiki wilayet-nahiyelerni dotey-amballarning qoli arqiliq téximu mustebit usulda kontrolluqqa alghanliqini, sherqiy türkistanda milliy we diniy kimlikni kücheytidighan héchqandaq bir heriketke yol qoymighanliqini tekitlep ötidu.

Abdulla oghuz ependi, muhemmed emin bughra ésini bilgen waqitliridin bashlap sherqiy türkistan xelqi duchar bolghan bu zulmetlik qismettin qattiq azablan'ghanliqi, charesizliktin qelbi puchlan'ghanliqi we chiqish yoli tépish üchün tinimsiz izden'genlikini ilgiri süridu.

Shiwétsiyediki Uyghur ziyaliyliridin abdushükür muhemmet ependimu bu heqte pikir bayan qilip, muhemmed emin bughraning menching impiriyesi ze'ipleshken, uning sherqiy türkistandiki hökümranliqi axiriqi helqumigha kélip qalghan yillarda dunyagha kelgenlikini, kichikidin bashlapla sebiy qelbige weten oti tutashqan bu “Xiyalchan bala” ning munqerz xelqining qutulushi üchün “Ghem yéyish” ke bashlighanliqini tekitleydu.

(Dawami bar)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.