Armiye éli sayrami heqqide

Nim shéhit we uning shé'irliridin

1929 - Yili u qeshqerge bérip shu zamanning dangliq ilim merkizi “Xanliq medrise” de oqughan. Armiye ili sayrami kichikidinla zulumgha, jahaletke qarshi isyankar xarektirini yitildürgen hem bu xil rohni hörlükke érishishning, meripetlik bolushning,yüksek wetenpewrerlikning xorimas énirgiysige hem ijadiyettiki heriketlendürgüch küchke aylandurghan bolup “Xanliq medrise” de oqughan mezgilde “Madara e'zem” (“Chong yarashturush” ) namliq shi'érlar toplimi bilen muhebbet témisida yézilghan “Enwarulhuda” ( “Heqiqet nurliri” ) namliq qesidisini royapqa chiqirip, talanitliq sha'ir süpitide tonulghan.

1933 - Yili qeshqerde zulumgha qarshi xelq qozghilingni partilatqanda, ermiya éli uninggha aktip qatnashqan hem bir qitimliq jengde boynigha oq tégip hayatidin ayrilghili tas qalghan. Shunga, u doxturxanidin chiqqandin kéyin yazghan shi'irlirini “Nimshéhit” ( yérim jan ) dégen texelllus bilen élan qilghan. U yurtigha qaytip kelgendin kéyin yéngiche ma'arip we aqartish ishliri bilen aktip shughullan'ghan. 1936 - Yili 2 - ayda, “Bilim ishqida” namliq meshhur shi'érini yézip, pütkül ottura'asiyada zilzile peyda qilghan.

Nimshéhit 1936 - yilning kiyinki yérimidin 1945 - yili 1 - ayghiche “Aqsu uchuri” ( kiyn “Aqsu géziti” ge özgertilgen ) tehrir bölimide muherrir bolup ishligen. Bu mezgilde u Uyghur xelqi arisigha keng tarqalghan “Ming öy we perhat - shérin” heqqidiki riwayetlerni toplash, retlesh we tetqiq qilish arqiliq “Ming öy we perhat - shérin” namliq meshhur dastanni yézip, dunyawi ulugh sha'ir newa'idin kéyin bu ölmes témini özgiche tepekkur we bedi'i istidat nuri bilen yorutqan.

Nimshéhit 1945 - yili 10 - ayda, üch wilayet milli armiysining aqsugha chüshken qismi bilen bille ghuljigha chqip ketken hem milli armiye bash qomandanliq shitabi teshkil qilghan “Tarix yézish” ishxanisida ishligen. 1948 - Yili 8 - ayning 1 - küni, ilida “Shinjangda tinichliq we xeliqchilliqni himaye qilish ittipaqi” qurulghanda, u “Ittipaq” ning hey'et ezasi we uning neshir epkari bolghan “Ittipaq” zhornili tehrir hey'itining ezasi bolup saylan'ghan. Bu mezgilde, u “Ming öy we perhat - shérin” dastanini toluqlap yézip, “Li géziti” de élan qilghan hem öz xirajiti bilen 3000 nusxa basturup tarqatqan. U bu jeryanda shi'ériyet bilenla shughullinip qalmay, yene sehne esiri ijadiyti bilenmu shughullan'ghan. Yéngi jonggu qurulghandin kéyin u héchqandaq emel we émtiyaz temeside bolmay, yurtigha qaytip kélip anisi we qérindashliri bilen bille addiy puqraliq turmushini kechürgen hem dawamliq ijadiyet bilen shughullan'ghan. 1956 - Yili jonggu hej wekiller ömiki terkibide 10 gha yéqin dölette ziyarette bolghan. Shu qétimqi seper jeryanida, u “Séghindim” namliq meshhur shi'érini yézip küchlük tesir qozghighan.

Nimshéhit 1960 - yilidin bashlap bedi'iy ijadiyetning mol hem yuquri pellisige qarap qedem tashlighan. “U Uyghur kilassik edebiyatining ésil en'enilirige ijdadiy warisliq qilip, arzu wezinilik shi'ér sheklini mezmun jehette yuquri pellige kötürüp, öz dewrining ilghar idiyilirini küyligen. Uning shi'ér - dastaniliri tilining rawanliq, chüshnishlikliki, turaq we rétmlirining tengkeshliki, qapiylirining toq we güzelliki jehette bügünki zaman Uyghur shi'ériyti üchün yaxshi nemune bolghan. Sha'ir herxil istilistik wastiliridin mahirliq bilen paydilnip, öz pikirini chongqur shi'ériy hésyat we janliq shé'iri obrazlar arqiliq ipadiligen. Uqumlashturush, qélipbazliq, shu'arwazliq, kalindarchiliqtek xahishlardin tiriship saqlan'ghan… nimshéhit shi'érlirida ipadilen'gen démukratik idiye, wetenperwerlik we meripetperwerlik roh uning heqiqi wetenperwer, xeliq perwer sha'ir, yéngi derwirning yalqunluq küychisi ikenliki ispatlaydu. Sha'irning öz waqtida bir qoligha qelem, bir qoligha elem élip xelqimizning azadliq ishliri üchün singdürgen japaliq emgiki uning küreshchan, jenggiwar hayatining timsali…”.

Epsuski, sha'ir zor ijadiy qizqinliq bilen “Ming öy we perhat - shérin” dastanini axirqi qétim toluqlap yézip bolup, “Gör aghzidin yan'ghanda” namliq shi'ériy romani we “Yüsüp - zileyxa” dastani üstide jiddiy ishlewetqan peyitte, “Medeniyet zor inqilabi” din ibaret tetür quyun kötörülüp, uning ashu qimmetlik ijadiy emgekliri weyran qiliwitildi we özimu mislisiz éghir xorluq we naheqchiliq tüpeylidin, 1971 - yili 8 - ayning 24 - küni échinishliq halda bu alem bilen xoshlashti.

Sha'ir wapat bolghandin kiyinmu yerlikide aramxuda yitish erkige érishelmidi. Uning murdisi insan qélipidin chiqqan rehimsiz mu'amilige uchurdi. U wapat bolushtin ilgiri kindin qéni tökülgen yurti tézekqaghuda yitishni wesiyet qilghan bolsimu, arzusigha yitelmidi, uning ayali bu eqelly wesiyetni orundashqimu amalsiz idi. U zar - zar yighlighan halda etret katiwashlirigha tawut we namizini chüshürüp yerlikke qoyushqa adem bérishni iltimas qildi. U chaghlarda meschitler chéqip tashlan'ghachqa, tawut etret iskilatida saqlinatti. Yüriki qazanning küyisidek qaridap ketken bir nadan :

- Tawutni bérishke bolmaydu, chünki tawut zeherlinip qalidu. Uning jesitini qebristanliqqa qoyushqa bolmaydu. Chünki, ölüklerni zeherleydu, - dédi.

Shuning bilen öyning birdinbir mülki bolghan kariwatning puti élip tashlinip tawut qilindi, “Zeherlensimu meyli” dep qaralghan “Töt xil unsur” din üch - töti tawutni kötürüp, mehelle we qebristanliqqa yiraq bolghan chöl tagh baghridiki yulghun tüwige élip bardi. Musulmanlarning qa'idisi boyche yerlik élinmastin ikki métir chongqurluqta örek kolinip murda qoyuldi. Andin üsti geme yapqan shekilde étip kömiwitildi….

Yölenchügidin ayrilghan imirnisaxan balilirini egeshtürüp, qarangghu, zey, ghérip kepisige qaytip keldi. Lékin, yoruq kün uningghimu nisp bolmidi. 1975 - Yili 6 - ayning 29 - küni jebir - japa, dert - elem destidin belliri mükcheygen bu ana bu dunya bilen widalashti.