Qamaqta yulun'ghan köchet

Ixtiyariy muxbirimiz abduweli ayup
2017.11.28
Abduweli-Ayup-Qutadghu-Bilig-Yeslisining-elani.jpg Abduweli ayup 2013-yili 8-ayning 20-küni tutqun qilinishtin birqanche kün ilgiri qeshqerde achmaqchi bolghan qutadghu bilig yeslisining elani.
RFA/Abduweli Ayup

Erkinlik bolmighan yerdimu muhebbet bolghandek, quyash parlimighan yerlerdimu aptaptek qelbler uchrap turidiken. Heqiqeten, béshimizgha kelgen her musibetke bir xeyriyet yoshurun'ghan bolidiken. Men qamaqta gundipaygha “Halal, haram” toghriliq léksiye sözlep hepte qiynalghanda xuddi bu künler mushundaq dawam qilidighandek, alliqachan égilip yashash üchün teyyarliq körüp bolghan ikenmen. Démisimu shu bir heptide gep qilmisam “Namaz oquwatisen” dep uratti, gep qilsam “Kimlikingni untup qalding” dep dep wehime sélishatti. Qulum putumgha chétiqliq bolghachqa heriketsiz qélip mügdisem tépik yeyttim. Qamaqtiki oghri, qaraqchi, xro'inkeshlerge urush-jédel dégen waqit ötküzüshning tépilmas peyti idi. Xitay mehbuslardin iqtisadiy seweb bilen kirgenler bundaq chaghda ya chirayliq gepler bilen tosatti, yaki gundipaylargha xewer qilip qoyatti.

Ey wéygu'ang shu künlerde méni nechche qétimliq opche tayaqtin tosup qilishqa tirishqan idi. Meshiq kamirida jazalan'ghan tunji küni seherde aghzim bilen jümekni échip béshimni sugha tuttum. Bu yüzümni yuyushning birdin bir charisi idi. Béshimdin quyulghan muzdek su meydemgiche höl qildi. Shu chaghda biri kélip jümekni etti we közeynikimni éliwétip yüzlirimni sürtti. “Bu yéngi löngge, téxi ishletmigen,” dégen awazgha egiship külümsiridim. Aldimda yéshi 60 tin ashqan bir xitay külümsirep turatti.

Méning meshiq kamiridiki jaza mudditim toshup azade kamirigha yötkelgenning kéyinki heptisi ey wéygu'angmu shu kamirigha kirip keldi. U meshiq kamirida katip idi. Kéchilik nöwetchilik orunlashturushta Uyghurlargha qilin'ghan adaletsizliklerge chidimay kamér bashliqi bilen takalliship emilidin chüshüptu. Shundin kéyin künlirimiz parang bilen menilik ötti. Men kamirida Uyghur balilargha xitayche yézish, oqushni ögetsem, u sözleshni meshiq qilduratti. U esli pénsiyige chiqqan kadir bolup, bir yurtluqining teklipi bilen qumulgha kélip bir kan'gha bashliq bolghan we “Qanunsiz kan échish” bilen tutulghan iken.

Ey wéygu'angning qamaqqa élinishtin burun Uyghurlar heqqidiki tesirati “Kawapchi, oghri we térrorchi” dégen üch sözge yighinchaqlan'ghan iken. Ikki yilgha sozulghan kamér hayatida uning Uyghurlargha bolghan qarishi özgiriptu. U etigende yüzini yuymay nashta qilidighan, tamaqtin burun, hajettin kéyin qol yuymaydighan birmu Uyghurni körüp baqmaptu. Taziliqtiki bu sélishturmigha menmu diqqet qilghan idim. Hetta Uyghur mehbuslarning hajettin kéyin istinja qilip qopush aditi xitaylarghimu singip ketken bolup, men ürümchide yatqan uch qamaqxanining hemmiside xitaylarning “Istinja” qilishlirigha shahit bolghan idim.

Ey wéygu'angning éytishiche, bir küni Uyghur mehbuslar hajet qilishni kolléktip ret qiptu. Sewebi ular éship qalghan momilarning hajetxana tökülgenlikini körgen iken. Ashqan tamaqni hajetxanigha töküsh-tökmeslik heqqide kamirida köp qétim jédel chiqqandin kéyin Uyghurlar gundipaylargha bu heqte erz qiptu. Axiri qamaqxana Uyghur mehbuslarning erzini toghra tépip uqturush tarqitip ashqan tamaqlarni hajetxanigha tökmeslikni buyruptu. Buni men ürümchidimu köp körgen, Uyghurlar yémekliklerni xitaylardek exletke arilashturmay ayrim xaltida ésip qoyatti. Hetta amérikidimu Uyghurlarning bu pezilitige diqqet qilghan idim.

Ey wéygu'angning Uyghurlargha heyran qalghan yerliri köp iken. Bir küni u bir Uyghur mehbus bilen su toghriliq déyiship qaptu. Ey wéygu'ang zérikkende suning turubidin sharqirap aqqan awazigha amraq iken. Uyghur mehbus suni israp qilding, dep uninggha yol qoymaydiken. Uning éytishiche, ikki yilliq qamaq hayatida pulini dölet kötüridighan suni téjeymen dep bilen bashqilar bilen jédel qilidighan, kamirigha kirip qalghan chümülini öltürdüng dep kanay siqishidighan, pulgha samsaq élip yémey chish pastisining qapchuqigha paxta tiqip köklitip kamirigha tiziwétidighan Uyghurlargha tang qaptu. 

Ey wéygu'ang bir küni manga qarap: -kamirida samsaq köchürgen ishqa qarap oylidimki Uyghurlarning yéshilliqqa bolghan muhebbiti bekmu chongqur iken, -dédi. Men yene bir hékaye anglashqa teyyarliq qilip uning aghzigha qarap olturdum. -Seypullani bilisen'ghu? muddetsiz kesti uni. Bultur etiyazda hawalanmigha bir qarayaghach ünüp qaptu. U buni bayqap bek xosh bolup ketti, héch kimni dessetküzmey baqti. Gundipaylar körüp qalsa yulduriwétidu, dep aldigha yotqan tizip qoydi. Xuddi balisigha qarighandek her küni etigende su quydi. Seypulla shu köchetni dep mehbuslar bilen da'im qiziriship qalatti, hetta mushu seweblik kamér bashliqi bilen urushup tamakimu chékelmidi. Yotqan körpe bilen köchetni yoshurimen dep alte ay özi yalghuz xeqning orun körpisini yighdi. Emma axiri bolghuluq boldi. Omumyüzlük tekshürüsh bolghanda gundipaylar yotqanlarni chuwup tizgha kelgidek ösken köchetni yuluwetti. Seypulla buni körüp üch kün'giche gélidin ghiza ötmey aghrip qaldi. Téximu yaman bolghini shu köchet yulunup heptidin kéyin seypullagha muddetsiz késilgenlik xewiri keldi. 

Ey wéygu'ang bilen söhbitimiz chongqurlap uninggha qamaqtin chiqqandin kéyinki pilanlirimni sözlep bergen idim. U manga chiqqanda qilidighan üch ish heqqide doklat teyyarlap bergen idi. U üch ish: beyge meydanida ishleydighan Uyghur ishlemchilerge her etigende bir tuxum, bir xalta süt we bir nan tarqitilidighan qulay nashtiliq pilani, mehbuslarning perzentliri üchün mexsus mektep qurush pilani we sabiq mehbuslar igilik tiklesh pilanidin ibaret idi. Közitishimche, beyge meydanigha yighilidighan ishlemchiler opche yataqta yatidighan bolghachqa etigende nashta qilalmighan péti ish bashlap kétetti. Türmige kirgen balilar ichide ata-anisi qamalghanliqi seweblik ige-chaqisiz qélip yaman yolgha kirip ketken balilar köp idi. Mehbuslar ichide chiqish yoli tapalmay tekrar jinayet ötküzgenler az emes idi. Eger pida'iyliq sheklide yuqiriqi üch ish qilinsa, jem'iyet üchün paydiliq bolatti. Ey wéygu'ang ikkimiz buni mexsus bir tür sheklide xitayche yézip chiqqan iduq. Epsus, méni köktagh qamaqxanisigha yötkigende, u pilanlar yézilghan depter 1-5 nomurluq kamirida qaldi.

Türmidin chiqqandin kéyin üch kitab yézip, shu kirim bilen üch jem'iyet qurup pida'iyliq sheklide pilanlirimni ijra qilmaqchi boldum. Torlarda “Gülen we üch kitab” dep teshwiqat qilip kitaplirim sétilghandin kéyin, “Gülen we üch jem'iyet” dégen témida seperwerlik teshkillep yuqiriqi pilanlirimni emelge ashurmaqchi bolghan idim. Hazir oylisam pilanlirim qamaqta qalmaptu, gundipaylar késiwetken köchettek qurup kétiptu. Pilanlirim xuddi yéziship bergen ey wéygu'anggha oxshash türmige-ölümge yolliniptu. Xuddi 60 yashtin ashqan bir kishi türmige yollansa saq salamet chiqishidin ümid bolmighandek méning qamaqta yézilip, qamaqta qalghan armanlirimdinmu emdi ümid yoq idi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.