Qaraqurum bürküti: nizamidin hüseyinning hayati (16)

On altinchi qisim: “Esheddiy yerlik milletchi” qalpiqi kiydürülgen künlerde

1957-Yili pütün xitay miqyasida bashlan'ghan “Istil tüzitish” herikiti we uning bashlanmisi bolghan “Échilip sayrash” dolquni Uyghur diyarida tamamen bashqiche bir tüste élip bérilidu. 1957-Yili chingdawda échilghan milletler ishliri yighinida xitay bash ministiri ju énley Uyghur siyasiy serxillirining “Aliy aptonomiye”, yeni sowét ittipaqining ottura asiya jumhuriyetlirige oxshash “Ittipaqdash réspablika” hoquqini bérish telipini keskinlik bilen ret qilidu. Buning bilen xitay kompartiyesi qozghighan “Istil tüzitish” herikitining xaraktéri Uyghur aptonom rayonida pütünley bashqiche tüs élip, atalmish “Yerlik milletchiler” ni uwisidin tartip chiqirish dolqunigha özgiridu.

Bu waqitta “Shinjang géziti” idarisining Uyghur tehrir bölümide asasliq tehrirlerning biri bolup ishlewatqan nizamidin hüseyin uzundin buyan özini qiynap kéliwatqan milliy mesilige da'ir bir qatar xataliqlarni otturigha tashlaydu we “Échilip sayraydu”. Halbuki, u ashu qétimliq “Échilip sayrash” ta merdanilik bilen otturigha qoyghan pikir-teleplirining bedilini artuqi bilen töleydu. Uzun ötmeyla u “Shinjang géziti” idariside tartip chiqirilip, amma arisida 70 kündin artuq küresh qilinidu. Merhum nizamidin ependining bügün amérikida yashawatqan oghli jür'et nizamidin dadisining 71 yéshida xitay türmiside yazghan eslimisidiki bu heqtiki bayanlarni oqup ötti:

“1958-Yilidiki kompartiye qozghighan ‛istil tüzitish herikiti‚ de ‛partiyege qelb tapshurush‚, keng-kushade ‛échilip sayrash‚ dégen chaqiriq we qozghitish bilen men uzundin buyan ichimni qiynap kelgen chong-kichik mesililerdiki pikir-teleplirimni otturigha qoydum. Wetenning kélechiki, ichkiridin köchmen köchürüsh, hemmila yerni xenzulashturush, tariximizni burmilash qatarliq mesililer boyiche ‛échilip sayridim‚. Rast gepler bilen pakitlarni keltürüp sözlidim. ‛yaxshi sayriding! ‚ dep müremge qéqip qoyushti ular. Birer ay ötkendin kéyin ‛partiyege qarshi söz qilghanlar‚ gha qarshi heriket qozghitildi. Milliylar boyiche birinchi bolup küreshke tartildim. Küresh 76 kün dawam qildi. Méning eng yéqin dostlirim eng esheddiy düshmenlirim süpitide méni talashqa we pash qilishqa bashlidi. ‛esheddiy düshmen‚, ‛esheddiy yerlik milletchi‚ bolup kettim.”

Nizamidin ependi “Échilip sayrash” dolqunida bergen pikirliri sewebidin nechche aylap küreshke tartilidu. Axiri uninggha “Esheddiy ongchi we yerlik milletchi” dégen qalpaq kiydürülüp, réjim astigha élinidu. 1958-Yili 11-ayning 29-künidiki “Shinjang géziti” ning 3-we 4-betlirige “Esheddiy ongchi we yerlik milletchi nizamidin hüseyinning ré'aksiyon epti-beshirisi toluq échip tashlandi” namliq zor hejimlik maqale élan qilinidu.

Jür'et nizamidin merhum dadisi saqlap kelgen qimmetlik arxip matériyalliri arisida 1958-yili 11-ayning 29-künidiki “Shinjang géziti” ge bésilghan “Esheddiy ongchi we yerlik milletchi nizamidin hüseyin” mawzuluq maqaliningmu barliqini, bu maqalining eyni waqitta “Shinjang géziti” ning tehrirat ilawisi bilen birlikte élan qilin'ghanliqini tekitlep ötti.

U merhum dadisi toghriliq eyni waqitta “Shinjang géziti” de élan qilin'ghan maqalining béshidiki tehrirat ilawiside bérilgen munu qurlarni oqup ötti: “‛shinjang géziti‚ idarisining milliy tehrir bölümliri boyiche élip bérilghan ongchi-yerlik milletchilerge qarshi küreshte esheddiy ongchi we yerlik milletchi nizamidin hüseyinning ré'aksiyon epti-beshirisi toluq échip tashlinip, uning ré'aksiyon söz-heriketlirige qaqshatquch zerbe bérildi. Pash qilin'ghan matériyallardin shuni körüsh mumkinki, esheddiy ongchi we yerlik milletchi nizamidin hüseyinning tüp idiyesi aptonom rayonimiz shinjangni ulugh wetinimizdin ayrip, ‛musteqil sherqiy türkistan döliti‚ qurush bolup, u mushu rezil gherizini ishqa ashurush üchün pilanliq, programmiliq we izchil rewishte heriketlinip kelgen.”

Merhum nizamidin ependi türmide yézip qaldurghan eslimiside özining 1959-yili 4-ayning 14-küni abdurehim ötkür, ghopur chong qatarliq kesipdashliri bilen birlikte “Shinjang géziti” idariside ötküzülgen chong yighinda resmiy qolgha élin'ghanliqini, bu qétimliq “Yerlik milletchi” lerni qolgha élish we ammigha ibret bérish chong yighinigha eyni waqittiki Uyghur aptonom rayonluq hökümetning mu'awin re'isi abdulla zakirof, yeni hazirqi Uyghur aptonom rayonining qorchaq re'isi shöhret zakirning dadisi riyasetchilik qilghanliqini tilgha alidu.

Nöwette awstraliyede yashawatqan bextiyar böre ependi 1980-yillarning otturilirida merhum nizamidin hüseyin bilen “Shinjang géziti” idariside bir ishxanida ishligen we uning chongqur tesirige uchrighan kishilerning biridur. U ashu yillardiki kechmishlirini eslep, özining weten we millet heqqidiki heqiqiy idiyelirini ustazi nizamidin ependidin alghanliqini tekitleydu.

Bextiyar böre ependi yene özining 1985-yili oqush püttürüp “Shinjang géziti” idarisige xizmetke teqsim qilin'ghinida merhum nizamidin hüseyin ependining uni gézitxanining arxip bölümige bashlap kirgenlikini, 1958-yilidiki “Shinjang géziti” ge bésilghan “Esheddiy ongchi we yerlik milletchi nizamidin hüseyin” namliq maqalini körsetkenlikini shundaqla metbu'at ornida weten, millet üchün qandaq xizmet qilishning yollirini ögetkenlikini eslep ötti.

Jür'et nizamidin merhum dadisi nizamidin ependining hayatidiki 20 yilgha sozulghan türme we qachqunluq hayatining 1958-yili bashlan'ghanliqini, özining merhum apisidin eyni chaghda dadisi qolgha élin'ghandin kéyinki paji'elik a'ile qismetlirini tekrar-tekrar anglap chong bolghanliqini eskertip ötti.