Qaraqurum bürküti: nizamidin hüseyinning hayati (17)

On yettinchi qisim: “Bölgünchi” qalpiqi kiydürülgen nizamidin hüseyin

Merhum inqilabchi we ot yürek edib nizamidin hüseyin 1958-yili Uyghur aptonom rayoni miqyasida élip bérilghan “Yerlik milletchilerge qarshi küresh” dolqunida eng éghir bedel töligen Uyghur serxillirining biri idi. U 1957-yilidiki “Échilip-sayrash” mezgilide “Shinjang géziti” idariside otturigha qoyghan bir qatar pikir-teklipliri seweblik uzun ötmeyla xitay da'irilirining zerbe bérish nishanigha aylinidu. Nizamidin ependi 1958-yili yazning axirliri resmiy tartip chiqirilip, “Shinjang géziti” idariside 50 kündin 80 kün'giche amma arisida uda küresh qilinidu. Shu yili noyabirning axirlirini nizamidin hüseyin'ge “Esheddiy ongchi we yerlik milletchi” qalpiqi kiydürülüp, uning atalmish “Jinayet” liri 8 tür boyiche “Shinjang géziti” ning 1958-yili 11-ayning 29-künidiki sanida élan qilinidu.

Nizamidin ependining hazir amérikida yashawatqan oghli jür'et nizamidin dadisining ashu yillardiki qismetliri heqqide toxtalghinida, “Dadam meyli Uyghur tarixigha yaki özining shexsiy hayatigha munasiwetlik bolushidin qet'iynezer, herqandaq waqitta yazma höjjet-matériyallar bilen arxip menbelirini saqlaydighan bir kishi idi,” deydu.

Derweqe, merhum nizamidin hüseyin ependi 1930-we 1940-yillarda neshr qilin'ghan Uyghur tilidiki gézit-zhurnallardin tartip 1950-yillarda chiqqan “Shinjang géziti” we bashqa gézit-zhurnallarnimu yighip saqlaydu. 1997-Yili u axirqi qétim tutqun qilin'ghandin kéyin bu matériyallarning bir qismi xitay saqchilarning öy aqturushi dawamida musadire qilinidu, emma köp qismini oghli jür'et nizamidin saqlap qalidu. U buningdin birqanche yillar ilgiri xitayning uzun yolluq pochta mulazimitidiki yochuqlardin paydilinip, bu qimmetlik matériyallarning bir qismini amérikigha ekiwalidu.

Jür'et nizamidin amérikigha élip kéliwalghan dadisining qimmetlik matériyalliri arisida 1958-yili 11-ayning 29-künidiki “Shinjang géziti” ge bésilghan “Esheddiy ongchi we yerlik milletchi nizamidin hüseyinning ré'aksiyon epti-beshirini toluq échip tashlandi” namliq zor hejimlik bash maqalimu uchraydu. Tehrirat ilawisi bilen qoshulup élan qilin'ghan bu maqale emdila 30 yashqa kirgen nizamidin hüseyinning “Jinayet pakitliri” hésablinip, uning kéyinki 20 yilliq türme we qachqunluq qismitige zémin hazirlaydu.

“Shinjang géziti” ge bésilghan mezkur maqale tehrirat ilawisidin kéyin jem'iy 8 kichik mawzu boyiche yézilghan bolup, uning birinchi mawzusida “Esheddiy ongchi we yerlik milletchi nizamidin hüseyin shinjangni weten qoynidin ayrip, musteqil sherqiy türkistan döliti qurushni pilan qilghan,” déyilgen.

Maqalide yene nizamidin ependining “Shinjang tarixini burmilap, bu jayning ezeldin musteqil dölet bolup kelgenliki, shinjangning ezeldin junggoning zémini emesliki we shundaqla bu tupraqta xensularning heqqi yoqluqi” ni terghib qilip kelgenliki qattiq ibariler bilen tenqid qilinidu:

“Esheddiy ongchi we yerlik milletchi nizamidin ‛shinjang ezeldin musteqil idi‚ dégen sepsetini terghib qildi. U ‛shinjangda xensularning heqqi yoq‚ dep jar saldi. Shinjang bilen ichki ölkiler otturisidiki 2 ming yilliq tarixiy munasiwetni inkar qilip, ‛xensular bilen munasiwet qilghili 200 yilche boldi‚ dégenni bazargha saldi.”

Maqalide yene nizamidin hüseyin ependining 1956-yili “Shinjang tarixi” namliq kichik bir qollanma yézip, uningda “Saxta pakitlar arqiliq shinjang tarixini burmilashqa urun'ghanliqi” körsitilgen:

“U 1956-yili ‛shinjang tarixi‚ namliq bir kitabche yézip, shinjang tarixini burmilap, saxta pakitlar arqiliq shinjangda ötken yerlik begliklerni musteqil dölet qilip körsetken. Yaqupbeg bedöletni milliy qehriman qilip körsetken. Emgekchi xelqning hökümranlargha qarshi qozghilanglirini xenzulargha qarshi milliy inqilab qilip teswirligen.”

Maqalining birinchi bölikide yene nizamidin hüseyinning shinjangdiki eng xeterlik “Musteqilchi” ikenlikini, uning 1956-we 1957-yilliri sowét ittipaqining ottura asiya ittipaqdash jumhuriyetlirige oxshash shinjangghimu ittipaqdash réspublika bérilishi kérek dep dewa qilghan yerlik milletchilerge qarighanda téximu “Xeterlik bölgünchi” ikenliki tekitlen'gen.

Maqalide mundaq déyilgen: “Esheddiy ongchi we yerlik milletchi nizamidin 1957-yilidiki ‛échilip-sayrash‚ ta bezi milletchilerning ‛réspublika‚ dewalirini kötürüp chiqqanliqini anglap, ‛réspublika telep qilish exmeqliq, bu mesilini hel qilalmaydu, mesilini hel qilishning birdin-bir charisi-musteqilliq‚ dep jar salghan.”

Maqalide yene nizamidin hüseyinning “Impériyalistlargha hewes qilidighan xeterlik unsur ikenliki, uning chet'elge qéchip ketken muhemmet'imin bughra we eysa beg qatarliq pantürkistlerning tézrek qaytip kélishini ümid qilidighan esheddiy milletchi” ikenliki körsitip ötülgen: “Esheddiy ongchi we yerlik milletchi nizamidin shinjangni impériyalistlargha yem qilip bérishni ewzel körgen. U ‛shinjangni in'glizlar bésiwalghan bolsa bügünki künde afghanistan we pakistandek musteqil dölet bolup qalattuq‚ dep jöylügen. U musteqilliq gherizining emelge éshishi üchün 3-dunya urushining tézrek partlishini, amérikining kommunizm lagérini yimirip tashlishini, muhemmet'imin bughra we eysabeg qatarliq pan-türkistlarning tézrek qaytip kélishini ümid qilghan we bu heqte pitne-pasat tarqitip yürgen.”

(Dawami bar)