Qaraqurum bürküti: nizamidin hüseyinning hayati (28)

Nizamidin hüseyin toplighan 1930-yillardiki matériyallar we uning qolyazmisi.

Yigirme sekkizinchi qisim: qaraqilchin türmisidiki tuzaq

Uyghur diyarini “Medeniyet inqilabi” ning qara quyunliri qaplighan 1960-yillarning axirlirida mehbus nizamidin hüseyin maralbéshidiki qaraqilchin türmiside hayatidiki eng qabahetlik yillarni ötküzidu. Her deqiqide közige ölüm körünüp turghan ashu qiyin mezgillerde xorluq, qiynaq we insan ghururining depsende qilinishi uning iradisini xoritidu. Emma hayattiki eng qiyin sinaqlar bilen tawlan'ghan bu insan qeyserlik bilen: “Yaq, men yashishim kérek! , men küresh qilishim kérek” dep öz-özige xitab qilidu.

Mehbus nizamidin ependi qaraqilchin türmisidin ilgiri-kéyin bolup ikki qétim qachidu, emma her ikki qétimda tutulup qalidu. U türmige qayturup élip kélin'gendin kéyin uzun mezgilgiche yalghuz yer asti kamirigha solap qoyulush, ach qaldurush we ten jazasigha uchrashtek éghir jazalargha tartilidu. U shu yillardiki musheqqetlik kechmishlirini hayatining axirqi yillirida ürümchi 3-türmiside yézip qaldurghan eslimiside tepsiliy bayan qilip ötidu.

Izchi hebibulla xaliq 1990-yillarning otturilirida nizamidin hüseyin ependi bilen yéqin munasiwette bolghan shagirtlirining biridur. Nöwette gérmaniyede siyasiy panahliq iltimasi sun'ghan hebibulla xaliq 1995-yili merhum tarixchi turghun almas qatnashqan bir sorunda nizamidin hüseyin ependining qaraqilchin türmisidiki kechmishlirini sözlep ötkenlikini tilgha alidu. Uning déyishiche, 1960-yillarning axirlirida qaraqilchin türme da'iriliri mehbus nizamidin hüseyinni közdin yoqitish üchün inchike pilanlan'ghan bir tuzaq quridu.

Maralbéshidiki qaraqilchin türme bashqurush idarisi yuqiridin kelgen mexpiy körsetme boyiche “Türmidin qéchip dawamliq ish tériydighan esheddiy yerlik milletchi” nizamidin hüseyinni melum bir bahane bilen ujuqturuwetmekchi bolidu. Nizamidin hüseyin üchinchi qétim yene qéchishqa hazirliniwatqanda qaraqilchin türme da'iriliri bir yirginchlik tozaqni pilanlap, uni türmidila közdin yoqatmaqchi bolidu.

Mehbus nizamidin hüseyin bu ishlardin pütünley xewersiz halda türmidiki bashqa mehbuslar bilen birlikte türme sépili sirtidiki köktatliqqa ishligili élip chiqilidu. Türme qarawulliri pilan boyiche uni meqsetlik halda köktatliqning mexsus bir qirida ishleshke orunlashturidu. Nizamidin ependi qolidiki otighuch bilen yawa ot-chöplerni otashqa bashlaydu. Uzun ötmeyla köktatliq qirigha döwilen'gen topa arisidin yoghan bir nerse uning otighuchigha urulidu. U topini kolap échip, buning kömülgili uzun bolmighan bir kishining kallisini ikenlikini köridu. Del shu waqitta türme qarawulliri yopurulup kélip nizamidin ependini neq meydanda baghlap élip mangidu we uni yalghuz kishilik qarangghu kamirigha soliwétilidu.

Qaraqilchin türme da'iriliri mexpiy körsetme boyiche chaqmaq tézlikide türme ichidila atalmish “Ichki sot kollégiyisi” teshkillep, mehbus nizamidin ependini “Qatilliq” jinayiti bilen ölümge höküm qilidu. Del shu peytte möjize yüz béridu. Muddetsiz qamaqqa höküm qilinip, qaraqilchin türmiside yétiwatqan bir “Gacha” mehbus tuyuqsizla zuwan'gha kiridu we sot meydanida “Bu qatilliqni men qildim, jesetni men kömdüm” dep otturigha chiqidu.

“Gacha” mehbusning oylimighan yerdin otturigha chiqip, bu atalmish “Qatilliq” ni boynigha élishi qaraqilchin türme da'irilirining inchikilik bilen pilanlighan bu toziqini buzup tashlaydu. Nizamdin ependimu bu töhmettin xalas bolup, ölümdin qutulidu. U türmidiki hemme kishi “Gacha” dep bilip kelgen bu kishining eyni yillarda tashqorghan inqilabigha qatnashqan kona sepdishi ikenlikini, uning 1960-yillardiki axunup bashchiliqidiki qozghilanggha qatniship, qozghilang basturulghandin kéyin qolgha élin'ghanliqi we muddetsiz qamaqqa késilgenlikini, shundin buyan “Gacha” boluwélip, héch bir insan'gha gep qilmighan kona inqilabchilardin biri ikenlikini bilidu. 
Shundaq qilip, bu kishi özining hayati bedilige nizamidin ependini ölümdin qutuldurup qalidu. Türme da'iriliri qurghan bu tuzaq shuning bilen berbat bolidu. Bu kishige ölüm jazasi höküm qilinishtin bir kün ilgiri nizamidin ependi telep qilip bu kishi bilen körüshidu. U kishi: “Men beribir bu türmide ölüp tügeymen, bu weten, bu millet sizdek bilimlik we qaytmas iradilik kishilerge mohtaj, siz yashishingiz, bu milletning bügünki qismetlirining her bir halqisini kelgüsi ewladlargha yézip qaldurushingiz kérek,” deydu.

Aridin 30 yildin artuq waqit ötkende nizamidin ependi meslekdashliridin tarixchi turghun almas ishtirak qilghan ürümchidiki bir söhbette mundaq deydu: “Méning eng qorqudighinim kariwatta yétip turup jimjit ölüp qélishtur. Men éliship turup ölüshni isteymen!”
Shu qétimliq tozaqtin hayat qalghan nizamidin hüseyin 1969-yili 3-ayning 8-küni qaraqilchin türmisidin üchinchi qétim muweppeqiyetlik qéchip chiqidu. U hayatining axirqi yillirida qaldurghan eslimiside bu heqte tepsiliy melumat qalduridu. 

(Dawami bar)