Qaraqurum bürküti: nizamidin hüseyinning hayati (29)

Yigirme toqquzinchi qisim: elwida tarim boylari

Qaraqilchin türmisidiki tuzaqtin aman qalghan nizamidin ependi bu dehshetlik jehennemdin choqum qéchip qutulush iradisige kélidu.

Aldinqi ikki qétimliq qéchip tutulush we tutulghandin kéyinki aylarche éghir jaza uning iradisini sunduralmaydu. Dégendek 1969-yili martning shamalliq bir kéchisi qaraqilchin türmisige ichimlik su toshush wezipisige chiqqan nizamidin ependi kéche qarangghuluqidin paydilinip su artilghan éshekni min'giniche közdin ghayib bolidu.

Jür'et nizamidin merhum dadisining türmide yézip qaldurghan eslimiside shu qétimliq qéchish jeryani heqqide qisqiche bayanlarning barliqini eskertip ötidu.

Nizamidin hüseyin qaraqilchin türmisige qamalghan 3 yil jeryanida, yeni 1966-yilidin 1969-yilighiche bolghan mezgilde uning ayali hörnisaxan yekendiki bir nawayxanida ishlep chöchüridek 5 balisini baqidu. Insan qimmiti we ghururi depsende qilin'ghan ene ashu éghir yillar heqqide eslime qaldurghan nizamidin ependi merhum repiqisi hörnisaxan'gha béghishlap munu misralarni yazidu:

Bolmisa anining japaliq ejri,

Kélemdu balining bexti-teliyi?

Bolsimu mertiweng ershi-elada,

Ketmisun qulaqtin ana elliyi.

Nizamidin ependi qaraqilchin türmisidin qéchip ketkendin kéyin jay-jaylargha tutush buyruqi élan qilinip, waraqchilar chaplinidu. Saqchilar we ting-tingchilar kocha-koylarda timisqilap yürüp, uning iz-dérikini qilidu. Haman tutulup qélish xewpi közge körünüp turghan ashu qorqunchluq mezgillerde nizamidin ependi qebristanliqni qonalghu, oghri-qimarwazlar topini qalqan qilip, jan saqlashqa mejbur bolidu.

Dolqun eysa buningdin 30 yillar ilgiriki kechmishlirini esliginide merhum ustazi nizamidin hüseyinning jem'iyetning her qatlamliridiki türlük-tümen insanlar bilen özige yarisha mu'amilisi bar bir kishi ikenlikini tekitleydu. U 1980-yillarda nizamidin ependining öyini ziyaret qilip uning bilen hal-mung qilishidighan kishiler arisida dangliq ölimalar, meshhur ziyaliylar bilen birge yene eng töwen qatlamdiki baqqallar, ushshaq tijaretchiler, nawaylar we hetta oghri-yanchuqchilarningmu barliqini tilgha alidu.

Türmidin qachqandin kéyin gah yoshurunup, gah oghri-yanchuqchi we qimarwazlar topigha qoshulup jan saqlighan nizamidin ependi asta-asta saqchi we ting-tingchilarning közini ghelet qilidu.

U yekenlik qurulushchi ustamlargha shagirt bolup mekitning tümental yézisida bir mezgil ishleydu. Andin japadin qorqmasliqi we ésil peziliti bilen asta-asta yüz tépip, “Hüseyin ustam” gha aylinidu. Kéyinche yeken we mekit nahiyeliridiki yighiwélish orunliridin boshap chiqqan oghri-yanchuqchi, lükchek-qimarwaz we bashqa her xil salahiyettiki kishilerni teshkillep, yüz kishilik qurulush etriti quridu. Ular tümental yézisining qurulushlirini höddige élip xéli köp pul we shu etrapta yüz tapidu.

Ikkinchi yilining axiri “Hüseyin ustam etriti” höddige alghan qurulushni muddettin burun hem süpetlik tamamlap, tümental we yarköl yerlik hökümetlirining maxtishigha we mukapatlishigha érishidu. Del shu künlerde qaraqilchin türmisidin kelgen ikki saqchi tümentalda peyda bolidu. Chaqmaq tézlikide qarar chiqarghan nizamidin ependi özining qurulush etritidiki birqanche lükchekni ishqa sélip, ikki saqchini urghuzup, ulargha “Oghri” dégen qalpaqni kiydüridu-de, yarköl chong etritining qamaqxanisigha solitiwétidu. Nizamidin ependi shu kéchisila mekittin ayrilip qeshqerge kétidu.

Qeshqerge qéchip kéliwalghan nizamidin ependi derhal yekendiki xotun-balilirini aldurup kélip, shimalgha kétish qararigha kélidu. U “Yeken köwrüki qurulush etriti” dégen namda ürümchige quruq mangghan bir herbiy mashinini kiralaydu-de, ürümchige qarap yolgha chiqidu.

Jür'et nizamidin shu yillardiki baliliq dewrlirining hélihem éside barliqini tilgha alidu. U özining dadisi bilen birge melum bir kéchisi mekittin ayrilip qeshqerge kelgenlikini, uzun ötmey yekendiki anisiningmu qeshqerge kélip ular bilen jem bolghanliqini hélihem esleydu. Uning eslishiche, ularning pütün a'ilisi 1969-yilining axirliri bir herbiy yük mashinisigha olturup qeshqerdin ürümchige qarap yolgha chiqidu. Yolgha chiqishning aldinqi kéchisi anisi hörnisaxan yoldishi nizamidin ependi mekitte qurulushta ishlep tapqan pullirini 5 balining paxtiliq kiyimlirining estiri arisigha tiqip tikiwétidu. Qorqunuch, wehime we tewekkülchilikke tolghan bu seper ularni xuddi shamal uchurghan qamghaqtek bu bir a'ile kishilirini namelum kélechekke qarap élip kétidu.

Jür'et nizamidin shu yillardiki xatirilirini eslep, özlirining 1970-yili kirishi bilen jenubtiki birqanche yilliq qachqunluq, japa-musheqqet we riyazetlik hayatni axirlashturup ürümchige qaytip kelgenlikini bayan qilidu. U dadisi nizamidin ependining yene öz délosi üstidin Uyghur aptonom rayonluq hökümet organlirigha dawamliq erz sunush niyitige kelgenlikini tilgha alidu.

Dolqun eysa bügünki künde merhum ustazi nizamidin hüseyin heqqide toxtalghinida, uning hayatining goya bir qehrimanliq dastanigha oxshaydighanliqini, uning qaynam-tashqinliqqa tolghan hayat kechürmishlirining her bir détalidin bir kino sinariyesi pütidighanliqini ilgiri süridu. Dolqun eysa yene nizamidin hüseyinning 20 yilliq türme hayatining qéchish we dawamliq qéchish bilen ötken, xitay réjimigha qet'iy boy bermigen bir hayat bolghanliqini alahide tekitleydu.

1990-Yillarning otturilirida merhum nizamidin ependining qéshida bolghan shagirtliridin izchi hebibulla xaliq nöwette gérmaniyede panahlanmaqta. U ustazi nizamidin ependi toghriliq toxtalghinida, uning 20-esirdiki Uyghurlarning siyasiy tarixida riwayetlik bir shexsning obrazini tikligenlikini eskertip ötidu. Uning tekitlishiche, nizamidin ependining hayatidiki tinimsiz qarshiliq körsitish, réjimgha boy bermeslik we ümidwar yashash rohi Uyghurlarning hazirqi zaman siyasiy iradisining yarqin bir örniki bolushqa munasip iken.

(Dawami bar)