Оттуз йәттинчи қисим: чәтәлгә көчүрүлгән «йәр асти кутупхана»
Мәрһум низамидин һүсәйин 1950-йиллардин тартип таки 1997-йили ахирқи қетим тутқун қилинип үрүмчи 3-түрмисигә қамалғичә болған йерим әсирлик җәрянда уйғур диярида кәм учрайдиған «йәр асти кутупханиси» ни бәрпа қилған иди.
Бу кутупханида 1930-йиллардики «йеңи һаят», «шәрқий түркистан һаяти», «әркин түркистан» қатарлиқ уйғурчә гезитләрниң әсли нусхилири, 1940-йилларда нәшр қилинған «инқилабий шәрқий түркистан», «әрк», «иттипақ» қатарлиқ гезит-журналларниң толуқ санлири шундақла 1930-йиллардин таки 1990-йилларғичә уйғур диярида нәшр қилинған барлиқ гезит-журналларниң санлири тепилатти. Униңда йәнә хитай һөкүмити тәрипидин чәкләнгән көп сандики китаб-материялларму бар иди. Долқун әйса мәрһум низамидин әпәндиниң өмүр бойи тирмишип бәрпа қилған бу «йәр асти кутупханиси» ни 1990-йилларниң башлирида көп қетим зиярәт қилғанлиқини, «әрк» вә «инқилабий шәрқий түркистан» гезитлириниң санлирини тунҗи қетим бу йәрдә көргәнликини тилға алиду.
Китаб көйдүрүш, болупму өз һакимийитигә зиянлиқ дәп қариған китабларни көйдүрүш хитай компартийәсиниң уйғур диярини идарә қилиш тарихида көп көрүлгән һадисә. Низамидин һүсәйинниң әйни вақитта долқун әйсаға дәп беришичә, 1940-йилларниң иккинчи йеримида муһәммәдимин буғра вә әйса йүсүп алптекинләрниң тиришчанлиқи билән үрүмчидә бәрпа қилинған «йүсүп хас һаҗип кутупханиси» дики нәччә миң парчә китаб-материял 1949-йилиниң ахири хитай компартийәси тәрипидин мусадирә қилинған. Бу китаблар уйғур аптоном районлуқ җ х назаритиниң амбирида сақлинип, 1980-йилларниң башлирида көйдүрүветилгән икән.
1990-Йилларға кәлгәндә мәрһум низамидин һүсәйин өзиниң бир өмүр бәрпа қилған «йәр асти кутупханиси» дики китаб-материяллириниң тәқдиридин әнсирәшкә башлайду. 1994-Йили долқун әйса чәтәлгә меңиш алдида низамидин әпәнди униңға бу қиммәтлик тарихий гезит-журналларни таллап чәтәлгә елип кетишни һавалә қилиду.
Долқун әйса устази низамидин һүсәйинниң һавалиси бойичә «әрк» гезитидин 7 топлам, «инқилабий шәрқий түркистан» гезитидин 3-4 топлам, 1930-вә 1940-йиллири нәшр қилинған уйғурчә түрлүк гезит-журналлардин болуп, җәмий 7 сандуқ материялни үрүмчидин бейҗиңға, бейҗиңдин су йоли арқилиқ түркийәгә йошурунчә елип кетиду.
Кейинчә долқун әйса түркийәдин германийәгә кәткәндә бу қиммәтлик материялларни өзи билән биллә мюнхенға елип келиду. Шундақ қилип һәр вақит хитай һөкүмитиниң ялмап ютуветиш хәвпидә туруватқан бу қиммәтлик гезит-журналлар әркин дуняға чиқиду. Кейинчә явропадики университетлар вә уйғур тил-йезиқини тәтқиқ қилидиған илим игилири бу қиммәтлик материялларниң хәвирини аңлап мюнхенға келишкә башлайду.
Долқун әйсаниң баян қилишичә, кейинки мәзгилләрдә японийәлик мутәхәссисләрму мюнхенға келип низамидин әпәнди топлиған бу қиммәтлик гезит-журналларни дигитал фото аппаратта сүрәткә алиду. Һалбуки, көп қетим копийә елиш, сүрәткә тартиш вә варақлаш, униң үстигә явропаниң һавасидики нәмлик түпәйли бу кона гезит-журналларниң бәтлири упрап, чиришкә башлайду. Бу һал мәзкур материялларни юқири техника билән узун мәзгил сақлиялайдиған кутупханиларға өткүзүп бериш зөрүрийитини туғдуриду.
Кейинчә доктор абләт сәмәтниң вастичилиқи билән долқун әйса бу қиммәтлик гезит-журналларни германийәдики даңлиқ университет гөттинген университетиниң кутупханисиға тәқдим қилиду һәмдә улардин бу материялларни низамидин һүсәйинниң намида кутупханиниң мәхсус бир бөлмисигә қоюшни тәләп қилиду. Шундақ қилип йилларчә низамидин әпәндиниң «йәр асти кутупханиси» да сақланған бу байлиқлар ахири германийәдики бир даңлиқ университетниң кутупханисида әркинликкә чиқиду.
1980-Йилларда низамидин әпәнди билән бирликтә «шинҗаң гезити» дә ишлигән, нөвәттә австралийәдә яшаватқан бәхтияр хоҗа әпәндиму өзиниң шу йилларда уйғур тилида нәшр қилинған кона гезит-журналларни вә уларға бесилған мақалиләрни низамидин әпәндиниң йетәкчиликидә гезитханиниң архипидин көргәнликини әслимә қилиду.
Ундақта, мәрһум низамидин һүсәйинниң уйғур дияридики «йәр асти кутупханиси» қандақ бәрпа болди? 20 йиллап түрмә вә қачқунлуқ һаятини яшиған низамидин әпәнди шунчә көп гезит-журнал вә китаб материялларни қандақларчә топлиялиди? хитайниң шунчә қаттиқ реҗими вә контроллуқи астида уларни қандақларчә сақлиялиди?
Низамидин әпәндиниң нөвәттә америкада яшаватқан оғли җүрәт низамидин бу һәқтә мундақ дәйду: «дадамниң бу қиммәтлик китаб-материяллар билән гезит-журналларни топлиши шундақла уларни узун мәзгилгичә сақлиши һәқиқәтәнму асанға чүшмиди. Дадам түрмидә вә қачқунлуқта йүргән йилларда бу материяллирини җай-җайлардики йеқин достлириға һавалә қилип сақлатти, бәзилирини өзиниң йенидин айримай елип йүрди. Кейинчә буларниң бир қисмини чәтәлләргә чиқириветәлигән болсиму, әмма хели көп қисми вәтәндә қалди. 1997-Йили дадам ахирқи қетим қолға елинғанда бу материялларниң өйимиздә сақлиниватқан бир қисмини хитай сақчилири сандуқ-сандуқларға қачилап мусадирә қилди. Мән сақлап қалалиғанлиримни өзүм билән чәтәлгә елип чиқтим. Дадам рәһмәтлик китаб-материял десә җенини берәтти. Дадамдин бизгә пул-мал қалмиди, әмма милләтниң мәниви дуняси хатириләнгән шу қиммәтлик китаб-материяллар қалди.»
(Давами бар)
