Qaraqurum bürküti: nizamidin hüseyinning hayati (40)

Nizamidin hüseyin ependining qaghiliq meschit weqesi heqqidiki xatirisining bir béti.

Qiriqinchi qisim: “Silerdek yashliri bar millette ümid késilmeydu!”

1997-Yili 3-ayda 70 yashtin ashqan merhum nizamidin hüseyin qolgha élinip ürümchide yépiq sot échilghanda uninggha “1980-Yillardiki Uyghur aliy mektep oqughuchilirining namayishini perde arqisida turup qollighan” dégen jinayetmu artilghan idi.

Derweqe, ömür boyi öz xelqining istiqbali üchün küreshken bu ot yürek insan öz dewride miltiq tutqan bir inqilabchi, qelem kürishi élip barghan bir yazar we xitay türmisidin 20 yillap qachqan riwayetlik shexs bolupla qalmastin, belki yene 1980-yillardin kéyinki bir ewlad Uyghur yashlirining milliy ghayisini oyghatqan kishi idi.

Dolqun eysa aridin 30 yildek waqit ötken bügünki ustazi nizamidin hüseyinning namini hörmet bilen tilgha élip, uning eyni waqitta özide qaldurghan chongqur tesiratlirini bayan qilip ötti.

Uyghurlarning milliy idé'ologiyesini yéteklep mangghan zor tesirge ige Uyghur serxilliri 1980-yillardiki Uyghur oqughuchilar herikitige qandaq pozitsiye tutqan? dolqun eysa 1988-yili 15-iyun küni Uyghur aliy mektep oqughuchilirining ürümchidiki ikkinchi qétimliq zor namayishining yüz bergenlikini, namayishtin kéyin 4 ayliq so'al-soraq bolup ular shinjang uniwérsitétidin heydelginide nizamidin hüseyinning birinchi bolup quchaq achqanliqini alahide tilgha alidu.

Dolqun eysa eyni waqittiki xatirilirini waraqlap yene mundaq deydu: “Eyni waqitta biz téxi 20 yashqimu kirmigen yashlar iduq. Dunya qarash we mepkure jehette téxi gödek iduq. Namayishtin kéyin men bilen warisni mekteptin heydidi. Aylap élip bérilghan mesile tapshurush we so'al-soraqlar jeryanida qattiq rohiy bésimgha duch kelduq. Bir qisim yéqin dostlirimiz we tonushlirimiz bizdin qachidighan boldi. Hetta bezide ümidsizlen'gen chaghlirimizmu boldi. Mana mushundaq peytlerde nizamidin ependi bizge tarix sözlep, öz kechürmishlirini sözlep, milliy küreshning uzun muddetlik bir jeryan ikenlikini, qet'iy bel qoyuwetmeslik lazimliqini eskertip, bizge medet we teselli berdi…”

Ikkinchi qétimliq Uyghur oqughuchilar namayishining yétekchiliridin dolqun eysa bilen waris 1988-yili 9-ayda shinjang uniwérsitétidin heydelgendin kéyin béyjinggha bérip erz qilmaqchi bolidu. Nizamidin ependi ikki neper yashning bu urunushining netije bermeydighanliqini aldin bilsimu, emma ularni sinap béqishqa righbetlendüridu shundaqla özining pénsiye ma'ashidin 300 som pul chiqirip ulargha yardem qilidu.

Dolqun eysa bu jeryanni mundaq bayan qilidu: “Biz béyjinggha bérip erz qilmaqchi bolduq. Seypidin ezizige, isma'il ehmetke we memliketlik erziyet ishxanisigha ehwalimizni démekchi bolduq. Nizamidin ependi bizge: ‛chong xitay kichik xitayning qilmishlirini bilip tursimu hergiz siler üchün, yeni bashqa bir milletning istekliri üchün kichik xitayni xata qilding dep eyiblimeydu. Bunisi éniq, emma némila bolmisun, barimiz désenglar, meyli, bérip sinap béqinglar, bu jeryanda ularning mahiyitini tonup yétisiler, ‚ dédi. Bizge öz yénidin 300 som pul chiqirip yardem qildi. Bu 1980-yillarning shara'itida nizamidin ependidek pénsiyege chiqqan bir kishi üchün az iqtisad emes idi.”

Dolqun eysa özining ösüp yétilish we Uyghur milliy herikitige kirish jeryanini esliginide milliy mepkure hemde wetenning teqdiri heqqidiki qimmetlik bilimlerni eng deslep ustazi nizamidin hüseyindin alghanliqini tilgha alidu.

U mundaq deydu: “Nizamidin ependi shu chaghda bizge ‛siler xata qilmidinglar, bir tarix yarattinglar. Silerdek yashliri bolghan millette ümid késilmeydu, silerdek yashliri bolghan millet mustemlikidin haman qutulidu. Sizler yashliqinglarda élip barghan bu herikitinglardin, bergen bu qurbanliringlardin pexirlinishinglar hem ghurur hés qilishinglar lazim! ‚ dégen idi. Egerde eyni waqitta nizamidin ependining mushundaq righbetliri we medetliri bolmighinida idi, biz kélechekke bolghan ümidimizni yoqatqan bolattuq.”

Bügün amérikada yashawatqan jür'et nizamidin dadisi nizamidin hüeseyin ependining eyni waqittiki Uyghur oqughuchilar herikitige qandaq tesirlerni körsetkenliki we buning jeryanliri heqqide melumat berdi. U dadisining shu yillarda meyli gézitxanida bolsun yaki aliy mektep oqughuchiliri arisida bolsun, yashlarni milliy mepkure bilen terbiyelesh jehette qolidin kélidighan barliq tirishchanliqlarni qilghanliqini alahide tekitlidi.

(Dawami bar)