Qaraqurum bürküti: nizamidin hüseyinning hayati (42)

Abdughopur shaptol damollining ölümige bir yil tolush munasiwiti bilen 1937-yili 5-ayning 12-küni shinjang géziti chiqarghan mexsus san.

Qiriq ikkinchi qisim: “Men munapiqlarni aqlap tarix yazmaymen!”

1995-Yilining yaz aylirida tarixchi turghun almas tuyuqsizla merhum nizamidin hüseyinning öyige kirip kélidu. Hebibulla xaliq qatarliq birqanche yash shagirtliri bilen parangliship olturghan nizamidin ependi ishiktin aldirap kirip kelgen meslekdishi turghun almasqa heyranliq bilen qaraydu. Turghun almas aditi boyiche chaqchaq arilash: “Ependim, hazir öylirige bir méhman kélidu, men bu méhmanni alahide silining huzurlirigha yollidim,” deydu.

Turghun almasning nizamidin ependining huzurigha bashlighan bu alahide méhmini-1930-yillardiki Uyghur tarixida oynalghan siyasiy tiyatirlarda eng rezil rol alghan we lenetlik obrazi qalghan abdughopur shaptol damollining qizi idi. Bu chaqirilmighan “Méhman” ning tuyuqsizla ürümchide peyda bolup turghun almas, nizamidin hüseyin qatarliq tonulghan tarixchilarni izdep kélishi hemmeylenni heyran qalduridu.

Shu küni yüz bergen weqelerge shahit bolghan nizamidin hüseyin ependining shagirtliridin hebibulla xaliq bu heqte munularni bayan qilidu: “Bu ayal abdughopur shaptol damollaning qizi iken. 1980-Yillarda ötkür ependi ‛oyghan'ghan zémin‚ romanida, yazghuchi memtéli zunun ‛munapiqning ölümi‚ namliq powést-dramilirida abdughopur shaptol damollaning epti-beshiresini échip tashlighandin kéyin qeshqerdiki bala-chaqiliri, bolupmu bu mu'ellime qizi özini qoyidighan jay tapalmay, dadisini aqlap chiqish üchün terep-terepke chapqan iken. Qeshqerde mirzahit kérimi, muhemmed rozi qatarliq qelemkeshler bu heqte bir nerse yézishni ret qilghandin kéyin qizi mexsus ürümchige kélip turghun almasni izdigen iken. Turghun almas komédiyelik bir orunlashturush bilen bu ayalni nizamidin hüseyin ependimning öyige yolgha salghan iken. Shu chaghda biz tasadipiy bu weqege shahit bolup qalduq.”

Hebibulla xaliq buningdin 20 nechche yil ilgiriki bu untulmas weqeni eslep, merhum ustazi nizamidin ependi bilen tarixchi turghun almasning eng jiddiy ishlardimu öz-ara chaqchaqlishidighanliqini, ularning adettiki chaqchaqliriningmu özliri üchün bir ders bolup tuyulidighanliqini tilgha alidu.

Dégendek uzun ötmeyla ishik chékilip, qoyuq qeshqer shéwiside sözleydighan 50 nechche yashlardiki bir ayal nizamidin ependining öyige kirip kélidu. U ayal kiripla salam-sa'ettin kéyin özining qeshqerdin alahide kelgenliki, tarixchilardin dadisini aqlap kitab yaki maqale yézip bérishini telep qilidighanliqini bayan qilidu.

Hebibulla xaliqning eslishiche, bu ayal deslepte qeshqerdiki yerlik tarixchilar bilen yazghuchilarni izdep, dadisi toghriliq ijabiy eser yézip bérishini telep qilghan iken. Qeshqerdiki yazghuchi we tarixchilar buni ret qilghandin kéyin, u ürümchige kélip tarixchi turghun almasni izdeptu. Turghun almas uninggha “Bu témigha méning küchüm yetmeydu, siz bérip nizamidin hüseyin dégen tarixchini izdeng, u kishi mendin yaxshiraq yazidu,” dep chaqchaq arilash jawab bergen iken.

Turghun almas shu küni bu ayaldin burun nizamidin ependining öyige kélip bu ehwalni bayan qilidu. Uzun ötmeyla bu ayal nizamidin ependining öyige kélip, özining bir somka pul kötürüp kelgenlikini, qanchilik alimen dése shunchilik béridighanliqini, emma dadisi abdughopur shaptol damolla heqqide ijabiy eser yézip, “Aqlap bérishi” ni telep qilidu.

Nizamidin ependi bu ayalning sözlirini ipadisiz bir halette anglighandin kéyin uningdin néme ish qilidighanliqini soraydu. U ayal özining bashlan'ghuch mektep oqutquchisi ikenlikini we “Uyghur tili” dersi ötidighanliqini éytidu. Buni anglighan nizamidin ependi kinaye bilen: “Allagha shükür, hélimu tarix oqutquchisi emeskensiz, bolmisa tarixni astin-üstün qiliwétidikensiz,” deydu.

Hebibulla xaliqning bayan qilishiche, nizamidin hüseyin temkinlik bilen bu ayalgha 1930-yillar tarixidin deliller körsitip, dadisi abdughopur shaptol damollaning milletke, wetinige we diniy islamgha xiyanet qilghan bir insan ikenlikini, “Munapiqlarni aqlap özining tarix yazalmaydighanliqi” ni ochuq éytidu.

Axirida jür'et nizamidinmu qoshumche qilip, dadisi hayat mezgillerde öyige türlük-tümen insanlarning, yeni jem'iyetning herqaysi qatlamlirigha mensup kishilerning izdep kelgenlikini, abdughopur shaptol damollaning qizidin bashqa hetta ap'aq xojining ewladliri, yerkendiki sopi-ishanlarning balilirimu pul kötürüp kélip, ata-bowilirini qarilap eser yazmasliq heqqide telep qoyghanliqi, bezide tehditmu salghanliqini tekitlep ötti.

(Dawami bar)