Qaraqurum bürküti: nizamidin hüseyinning hayati (43)

Qeshqerning bash qazisi héytgah jamesining imami abdughopur shaptul damollaning 1930-yillardiki süriti.

Qiriq üchinchi qisim: abdughopur shaptol damollaning qizigha bérilgen jawab

Abdughopur shaptol damolla 1930-yillardiki milliy inqilab dewride qeshqerdiki qozghilangchilar rehberlirining arisigha niza-ziddiyet térip, bir qatar paji'elerning yüz bérishige sewebchi bolghan bir kishi idi. Shéng shisey textke chiqqandin kéyin abdughopur shaptol damolla bir domilapla qeshqerning diniy we siyasiy sehniside közge körünüshke bashlaydu.

U qeshqer wilayetlik milletler mejlisining re'isi, qeshqerning bash qazisi we héytgah jamesining imami salahiyiti bilen 1935-yili shéng shisey ürümchide chaqirghan tunji nöwetlik ölkilik awam xelq qurultiyigha qeshqer wekili bolup qatnishidu. Qurultay mezgilide u shéng shiseyning atalmish “Alte büyük siyaset” ini maxtap kökke kötüridu. Qeshqerge qaytish sepiride u yol boyi shéng shiseyning siyasetlirini “Qur'an kerim” we “Hedis sherip” tiki bayanlardin neqiller keltürüp, teshwiq qilidu. Buningdin qattiq ghezeplen'gen qeshqerde turushluq Uyghur atliq eskerler 6-déwiziyesining qomandani général mehmut muhiti 1936-yili 5-ayning 12-küni kéchide adem ewetip ürümchige ikkinchi qétim méngishqa teyyarlan'ghan abdughopur shaptol damollani qeshqer tümen köwrükide boghuzlap öltürgüziwétidu.

Aridin 60 yildek waqit ötkende, yeni 1995-yili abdughopur shaptol damollaning qeshqerde mu'ellimichilik qilidighan qizi bir somka pul kötürüp ürümchige bérip, tarixchi turghun almas we nizamidin hüseyinlerni izdep, ulardin dadisini aqlap kitab yézip bérishini telep qilidu. Merhum nizamidin ependi bu ayalgha keskinlik bilen jawab bérip: “Abdughopur shaptol damolladek munapiqlar üchün tarixni astin-üstün qilip kitab yézishning mumkin emesliki” ni ochuq éytidu.

1980-Yillarda yazghuchi abdurehim ötkür özining tarixiy romanlirida, kéyinche yazghuchi we dramatorg memtéli zunun özining “Munapiqning ölümi” namliq tarixiy powéstlirida abdughopur shaptol damollaning 1930-yillardiki rezil qilmishlirini bayan qilip, uning epti-beshirini échip tashlighan idi. Shu künidiki weqege shahit bolghan hebibulla xaliq ustazi nizamidin hüseyinning bir somka pul kötürüp kelgen bu ayalgha dadisini aqlap kitab yazdurimen démey eng yaxshisi dadisining kim bolghanliqini qayta öginip béqishni, buning üchün ötkür ependining tarixiy romanliri bilen yazghuchi memtéli zununning “Munapiqning ölümi” namliq powést we dramisini yaxshi oqup körüshni tewsiye qilidu.

Hebibulla xaliqning eslime qilishiche, merhum nizamidin hüseyin shu küni bu ayalgha qattiq tenbih bérip, pul bilen tarixning heqiqiti we hökümini özgertkili bolmaydighanliqini, abdughopur shaptol damollaning öz xelqining xelqining iradisi we wetinining sheripige xiyanet qilipla qalmastin, belki yene diniy islamning rohighimu xilapliq qilghan bir munapiq ikenlikini, bundaq kishilerni aqlap tarix yazidighan nizamidin hüseyinning tughulmighanliqini éniq eskertidu.

Nizamidin hüseyin ependi shu ariliqta öz kutupxanisida saqlap kéliwatqan 1930-yillardiki “Shinjang géziti” ning birqanche sanini bu ayalning aldighan tashlaydu-de, “Eger méning sözlirimge ishenmisingiz, 60 yildin awwalqi bu gézitlerni oqup ashu ésil dadingizning qandaq oyunlarni oynighanliqini özingiz oqup körüng,” deydu.

Bu ayal ümidini üzüp chiqip ketkendin kéyin, ichkerki öyde olturghan turghun almas méhmanxana öyge chiqidu we nizamidin hüseyin ependi bilen birlikte 1930-yillardiki “Shinjang géziti” ge bésilghan abdughopur shaptol damolla heqqidiki mexsus sanni shundaqla shéng shiseyning shaptol damollagha bergen “Yuqiri baha” sini muhakime qilidu.

Hebibulla xaliq axirida ötkür ependi bilen yazghuchi we dramatorg memtéli zununning tarixiy témidiki edebiy eserlirining 1980- we 1990-yillarda Uyghur oqurmenlerge abdughopur shaptol damolladek kishilerning heqiqiy mahiyitini échip bérishte muhim rol oynighanliqini, ustazi nizamidin hüseyinning hayati boyiche tarixning heqiqiy teripide turup kelgen bir mes'uliyetchan tarixchi ikenlikini tekitlep ötti.

Dolqun eysamu ustazi nizamidin hüseyinning kishiliki we milliy mewqesi heqqide pikir bayan qildi. Uning bildürüshiche, nizamidin hüseyin öz hayatida intayin mol bolghan Uyghur yer asti kutupxanisi we Uyghur serxillirining arxip ambirini qurup chiqqan bolup, uningda Uyghur ziyaliylirining 1930-yillardin buyan élan qilghan barliq yazmilirini tapqili bolidiken. 1980- We 1990-yillarda bezi ziyaliylar siyasiy shamallargha egiship qelem tewretkende nizamidin hüseyin ularning ilgiriki zamanlarda yazghan mushundaq yazmilirini kopiye qilip ewetip, ularni tarixtiki xataliqlirini qayta tekrarlimasliqqa agahlandurghan iken.

(Dawami bar)