Qaraqurum bürküti: nizamidin hüseyinning hayati (10)

Muxbirimiz qutlan
2018.10.30
Nizamidin-Huseyin-qolyazmisi.jpg Nizamidin hüseyin ependining aqsu shinjang gézitining 1944-yilliq toplami üstige yazghan qolyazmisi.
RFA/Qutlan

Oninchi qisim: chopan-qaghiliq urush sépide

1945-Yili 10-ayda milliy armiye ghelibeséri algha ilgirilep manas deryasining gherbiy qirghiqigha yétip kélidu. Dekke-dükkide qalghan gomindang qisimliri bar küchini toplap ürümchini mudapi'e qilishqa teyyarlinidu. Jenggiwarliqi zor derijide ashqan milliy armiyining aldin yürer qisimlirining ürümchigiche bolghan musapisi aran 180 kilométir qalidu. Mushundaq hel qilghuch bir tarixiy peytte sowétlar ittipaqining arigha kirishi bilen ilidiki sherqiy türkistan jumhuriyiti hökümiti nenjingdiki gomindang merkiziy hökümiti bilen söhbet üstilige kélishke mejbur bolidu. Milliy armiyining ürümchige qarap ilgirilewatqan sherqiy yönilishtiki asasliq küchi bilen muzdawan arqiliq aqsugha chüshken jenubiy fronti urush toxtitidu. 

Halbuki, bu mezgilde jenubtiki “Tagh inqilabchiliri” ning küchi barghanséri zoriyip tashqorghan tewesidin bösüp ötidu hemde pütün sep boyiche qaghiliq, poskam we yekenni azad qilish yürüshige atlinidu. 11-Ayning bashlirida yeken kosrapni ishghal qilghan tagh partizanliridin janek iskadroni buyruq boyiche qaghiliqning chopan yézisini azad qilishqa atlinidu. 11-Ayning 14-küni kéchide bir meydan shiddetlik jengdin kéyin partizanlar chopanni alidu. Mezkur iskadronning katipi, yeni “Mirza yigit” nizamidin hüseyin partizanlar bilen birlikte ana yurti chopan'gha kirip orunlishidu we yéngi buyruq kütidu. 

Chopan azad qilin'ghan küni nizamidin hüseyin üchün qosh xushalliq bolidu. Yeni u tughulghandin buyan körüsh nésip bolmighan öz anisi helimexan bilen tunji qétim yüz körüshidu. Anisi helimexan uning ikki qérindishini yétilep partizanlar bash shtab qiliwalghan qoruning aldida peyda bolidu. “Mirza yigit” nizamidin hüseyin herbiyche chas bilen salam bérip tughqan anisi bilen quchaqliship körüshidu. 

Merhum nizamidin hüseyin ependi öz hayatidin qaldurghan tarixiy eslimide eyni waqittiki chopanni azad qilish urushida gomindang eskerliridin olja alghan qoral-yaragh we ashliq-tülüklerning tepsiliy tizimlikini yézip qalduridu: “Chopan dawan tüwide gomindangning herbiy lagéri bar idi. Biz bu yerni alghanda 13 ölük, 7 taghar ashliq, 4 téngiq herbiy kiyim, 3 pilimot, 3 quchaq toqquz atar miltiq, 4 sanduq oq, 20 parchidek kigiz we 5 at olja alghan iduq.”

Chopan azad qilinip 4 kündin kéyin, yeni 11-ayning 18-küni yeken we qaghiliq tereptin ewetilgen bir polk gomindang eskiri chopanni qayturuwélish üchün qayturma hujum qozghaydu. Partizanlar bilen toluq qorallan'ghan bir polk gomindang eskiri otturisidiki shiddetlik jeng bir kéche-kündüz dawam qilidu. Her ikki tereptin xéli sanda ölüsh we yarilinish körülidu. Chopanning yer shara'itidin epchillik bilen paydilan'ghan partizanlar axiri üstünlükke ériship mudapi'edin hujumgha ötidu. Gomindang eskerliri 41 ölükni qaldurup qaghiliq nahiye bazirigha chékinidu. Merhum nizamidin hüseyin ependi öz eslimiside bu qétimliq urushning “Ikkinchi qétimliq chopan urushi” dep atilidighanliqini eskertip ötidu.

1945-Yili 11-ayning 27-küni yeken kosraptiki leshker polkining bash shtabidin chopanni baza qilip turghan janek iskadronigha qaghiliq nahiye bazirigha tégish heqqide jiddiy buyruq kélidu. Ular shu küni kéchide atlinip 3 künlük jiddiy yürüshtin kéyin 11-ayning 30-küni kéchide qaghiliqning shaxap dégen jayigha yétip baridu we bu yerde leshker polkining birinchi we üchinchi iskadroni bilen uchrishidu. Ular 11-ayning 31-küni kéchide qaghiliq nahiye bazirigha yéqinliship buyruq kütidu.

Shu küni kéchisi tang étishqa yéqin sa'et 4:00 bilen partizanlar 3 tereptin qaghiliq nahiye bazirigha shiddetlik hujum qozghaydu. Nizamidin hüseyin ependining eslimisige qarighanda, eyni waqitta qaghiliq nahiye bazirida gomindangning xillan'ghan birqanche polki bilen birqanche yüz saqchi qisimliri bar bolup, qattiq mudapi'ede turidu. Janek iskadroni yar kocha tereptin qaghiliq nahiyilik saqchi idarisige qarap qattiq hujumgha ötidu.

Qaghiliq sépilining yar derwazisi qéshidiki saqchi idarisini élish üchün heriket qilghan janek iskadroni gomindang eskerlirining shiddetlik ot küchige duch kélidu. Deslepki hujumdila partizanlardin 14 nepirige oq tégip ölidu. Shundaqtimu partizanlar boshashmastin algha ilgirilep sépil tüwidiki atxanini igilep yar derwazisigha ot qoyidu. Yash nizamidin atxanining ichi bilen derwazigha yéqinliship ot qoyuwatqanda qoligha oq tégidu. Derwazigha qoyulghan ot sépil üstige örlep gomindang eskerlirini hoduqturup qoyidu. Qoyuq is-tütektin paydilinip shiddetlik hujum qozghighan partizanlar axiri saqchi idarisini ishghal qilidu. Gomindang eskerliri bilen saqchiliri 97 dek ölükni qaldurup nahiye bazirining ichige qarap qachidu. Nizamidin ependi öz eslimiside shu künidiki qaghiliq urushining tepsilati heqqide tepsiliy melumat béridu. 

(Dawami bar)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.