Qaraqurum bürküti: nizamidin hüseyinning hayati (11)

Muxbirimiz qutlan
2018.11.06
Nizamidin-Huseyin-1960.jpg Nizamidin hüseyin ependi xitay türmisidin qéchip yürgen yillirida. 1960-Yillar.
RFA/Qutlan

On birinchi qisim: razwédka sépidiki “Ölmes toxtimet”

1945-Yili 11-ayning 31-küni tang atargha yéqin jenubtiki “Tagh inqilabchiliri” ning aldin yürer zerbidar qisimliri qaghiliq nahiye bazirigha hujum qozghap, etisi, yeni 12-ayning 1-küni qaghiliq nahiye bazirini azad qilidu. Qaghiliq urushi milliy armiye manas deryasi boyida toxtap, ilidiki sherqiy türkistan jumhuriyitining söhbet wekilliri ürümchide gomindang merkiziy hökümitining wekilliri bilen tinchliq söhbitige olturghan mezgillerde élip bérilghan chong urushlarning biri idi. Shuningdin kéyin tashqorghan we qaraqurum taghliri wadisini baza qilghan milliy qisim poskam we yekenni azad qilishning jiddiy teyyarliqini qilidu. 1946-Yili 1-ayning 9-küni leshker polkining qaghiliq nahiye baziridiki bash shtabi yash nizamidin ependini polk terkibidiki 9 kishilik herbiy razwédka etritige yötkeydu. 1-Ayning 12-küni kéchide nizamidin ependi 2 éshekke otun artip “Otunchi” qiyapitide gomindang eskerlirining qattiq mudapi'esi astidiki poskam bazirigha yoshurunche kiridu.

Poskamdiki gomindangning emeliy küchi we ularning jaylishish ehwalini razwédka qilip muhim axbaratlargha érishken nizamidin ependi etisi, yeni 1-ayning 13-küni chüshtin kéyin qaghiliq nahiye bazirigha qaytip kélidu we ehwalni polk shtabigha doklat qilidu. Shu küni yérim kéchide milliy qisim poskam nahiye bazirigha hujum qilidu. Dekke-dükkide qalghan gomindangning poskam nahiye baziridiki yüzdek qoralliq küchi urushmayla qachidu. Ular qéchish jeryanda yeken derya köwrükige ot qoyuwétip, yeken sépili ichige kirip kétidu. Buning bilen poskam baziri azad bolidu.

Nizamidin ependining eslimisige qarighanda, milliy qisim qaghiliq we poskamni azad qilghandin kéyin herbiy razwédkini yenimu kücheytip, téz sür'ette yeken, mekit we guma nahiyelirini azad qilish yürüshige teyyarliq qilidu. Razwédka qismida közge körünüshke bashlighan yash nizamidin ependi shu jeryanda yuqiriqi 3 nahiyege ewetilip gomindang qisimlirining bu yerdiki emeliy küchige da'ir muhim axbaratlarni igileydu.

Halbuki, 1946-yili 1-ayning 29-küni nizamidin ependi jiddiy halda bash shtabqa chaqirtilidu. Qaghiliqta turushluq leshker polkimu buyruq boyiche qaghiliq nahiye bazirini tashlap, yeken qoshrapta turushluq milliy qisimlarning bash shtabigha chékinidu.

Nizamidin hüseyin ependi öz eslimiside “Tagh inqilabchiliri” ning shunche qurbanlarni bérip azad qilghan qaghiliq we poskam nahiyeliridin tuyuqsizla chékinip chiqish buyruqini tapshuruwalghanliqini, eyni waqitta yeken qoshrapqa toplan'ghan jenubtiki milliy qisimlar sanining 6 mingdin ashidighanliqini hesret bilen tilgha alidu:

“Qoshrapqa bérip bildimki, kishiler éghizida ‛tagh inqilabchiliri‚, yuqiri erbablarning éghizida ‛sherqiy türkistan jenub partizan qisimliri‚, öz ichimizde ‛tagh yigitliri‚ déyilidighan milliy qisimlar sanining qoshrapta jem bolghanda jem'iy 6 mingdin ashidighanliqi melum boldi. Bular tajiklarni asas qilghan leshker polki, qirghizlarni asas qilghan qadirqul polki, Uyghurlarni asas qilghan nasir axun polki, hashim xuyjang polki we turdi qaribeg qomandanliqidiki qaghiliq polki shuningdek yéngisar qizilliq yigitlerni asas qilghan hesen hajim batalyoni bolup, ularning hemmisi qoshraptiki milliy qisim birigada bash shtabigha qaraytti.”

Nizamidin hüseyin ependi öz eslimiside yene 1945-yilining axirliridin 1946-yilining bashlirighiche bolghan jeryanda jenubtiki milliy qisim razwédka etritige etret bashliqi bolup, yeken, poskam, mekit we guma qatarliq nahiyelerning bazar-yézilirida nechche on qétimliq herbiy razwédka opératsiyelirini élip barghanliqini tilgha alidu.

Nizamidin ependi eslimiside yene özi mes'ul bolghan herbiy razwédka etritining tashqi razwédka, yeni düshmenning emeliy küchi heqqide axbarat igilesh wezipisini ötesh bilen bir waqitta yene ichki razwédka, yeni milliy qisim ichige yoshurun'ghan jasuslarni bayqash we ularni tutush wezipisinimu teng élip barghanliqini tekitlep ötidu.

Nizamidin ependi 1946-yili 1-aydin taki 7-ayghiche, yeni “11 Bitim” imzalinip ölkilik birleshme hökümet qurulghuche bolghan ariliqta jenubta élip bérilghan yeken soqushi, kaltila soqushi, tumshuq saray soqushi, kachung soqushi qatarliq 16 meydan chong-kichik jenglerge qatnashqanliqini, 30-40 qétimdek herbiy razwédka opératsiyelirige yétekchilik qilghanliqi, bu jeryanda putigha, bedining bashqa jaylirigha we qéshigha oq tégip 6 qétim yarilan'ghanliqi we ikki qétim düshmen qolidin saq qutulup chiqip, “Ölmes toxtimet” dep nam alghanliqini eskertip ötidu.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.