Qaraqurum bürküti: nizamidin hüseyinning hayati (13)

Muxbirimiz qutlan
2018.11.20
nizamidin-huseyin-11-maddiliq-bitim-1.jpg “11 Maddiliq bitim” ning 1946-yili 6-ayning 6-küni Uyghurche “Shinjang géziti” de élan qilin'ghan toluq nusxisi. (“Shinjang géziti” ning 1946-yilliq 6-iyun sanigha bésilghan.)
Mezkur matériyalni Jür’et Nizamidin teminligen

On üchinchi qisim: qoral tashlighan künlerde

1945-Yili 10-ayda rehimjan sabirhaji bashchiliqidiki 3 neper erbab “Sherqiy türkistan jumhuriyitining wekili” dégen salahiyet bilen manas deryasidin ötüp ürümchige kélidu we gomindang merkiziy hökümitining wekili bilen tinchliq söhbitige olturidu. Halbuki, 1946-yili 6-aygha kelgende nurghun qétimliq talash-tartish we muresseler netijiside tüzülgen “11 Maddiliq bétim” gha ular “Qozghilang qilghan terepning wekili”, “Xelq wekili” dégen mewhum salahiyet bilen imza qoyidu.

“11 Maddiliq bétim” gha imza qoyulghan künlerde shimaldiki milliy armiye manas deryasi boyida toxtap qalghili 8 ayche bolghan idi. Emma jenubtiki tagh inqilabchiliri dawamliq hujum halitini saqlap, tashqorghandin gumaghiche bolghan qaraqurum liniyeside birqanchilighan nahiye we nechche onlighan yéza-qishlaqlarni öz kontrolluqida tutup turuwatatti.

Ene ashu tarixiy jeryanlarning shahiti bolghan nizamidin hüseyin ependi öz eslimiside 1946-yili 6-aygha kelgende jenubtiki milliy qisimlarning “Aghzaki kapalet” bilen yeken qoshrapta resmiy tarqitiliwétilgenlikini, ilidin kelgen yuqiri derijilik bir guruppining pütkül qural-yaragh we oq-dorilarni 500 at-ulaqqa artip sowét ittipaqining chégrasi arqiliq shimalgha élip ketkenlikini bayan qilidu.

Merhum nizamidin hüseyin ependi öz eslimiside yene “11 Maddiliq bitim” ning emeliyette 1940-yillardiki sherqiy türkistan milliy azadliq inqilabining netijisiz axirlishidighanliqining bir belgisi bolup qalghanliqini, eng échinishliq bolghini “Bitim” ning jenubta ikki yilgha yéqin qan kéchip inqilab qilghan 7-8 ming kishilik qoralliq milliy qisimlarni gomindang armiyesige “Yemchük” qilip qurban qiliwetkenlikini hesret bilen tilgha alidu.

Merhum nizamidin hüseyin ependi 1997-yili ürümchidiki 3-türmide yétiwatqan künliride yazghan eslimiside “11 Bitim” ning 1940-yillardiki milliy inqilabqa qandaq éghir aqiwetlerni élip kelgenlikini töwendiki qoshaq arqiliq ipade qilidu:

Aq xan bilen qara xan,

Ittipaq iken bashta.

Ketmekke xiyal eylep,

Kéme yasiduq qashta.

“Aq”, “Sériq” lar tépishiwélip bitim qildi,

Bizdek batur qeyserlerni yétim qildi.

Qol-putimiz tüsheldi-de bitim bilen,

Qénimizni töküwérip éqin qildi.

“Bitim” din kéyin jenubtiki milliy qisimlar tarqitilip, öz yurtlirigha qayturulidu. Tashqorghan, ulughchat, qeshqer, yeken, qaghiliq, poskam we guma tewelirige qoral tashlighan minglarche tagh inqilabchiliri qaytip kélidu. Shu qatarda yash toxtimet, yeni nizamidin ependimu qaghiliqqa qaytqan 2500 neperdin köprek yash yigitke qoshulup, yurti chopan'gha qaytip kélidu.

1946-Yili 6-ayning 10-küni téxi 20 yashqa kirmigen yash nizamidin yurti chopan'gha qaytip kélip, képekbeg dégen yéza emeldarigha katip bolidu. Halbuki, aridin 2 ay ötmeyla jenubta keng kölemlik tutqun bashlinidu. Qaghiliq nahiye bazirigha qaytip kelgen milliy qisimlarning polk komandirliridin hashim xuyjang, turdi qaribeg qatarliq 500 che tagh inqilabchilirining “Tagh oghriliri” dep tutqun qilin'ghanliq xewiri kélidu. Qandaq sélish kérek? yash nizamidin eyni waqitta jénini élip qéchishtin bashqa chare qalmighanliqini hés qilidu.

1946-Yili 9-ayning 13-küni u chopandin qaghiliq bazirigha telpek satqili mangghan hüseyin telpekchining oghli nizamidin'gha qoshulup seperge atlinidu. Shu künlerge qeder “Toxtimet” dégen isim bilen atilip kelgen bu yash yigit amalsizliqtin yérim yolgha kelgende hemrahining yol xéti, éshiki we xurjun-körpisini élip qéchishqa mejbur bolidu. Qaghiliq nahiye bazirigha kirsila tutqun qilinidighanliqini bilgen bu “Tagh inqilabchisi” yönülüshni özgertip seperdishi nizamidin hüseyinning namigha yézilghan yol xéti yeken bazirigha kiridu.

Bu waqitta yeken baziridimu keng kölemlik tutqun bashlan'ghan bolup, qolidiki yol xéti bilen ismini “Nizamidin hüseyin” ge özgertiwalghan bu “Tagh inqilabchisi” amalsizliqtin yekendiki “Hezriti pir mazarliqi” da panahlinip, gacha tilemchi boliwalidu.

Birer ayche “Hezriti pir mazarliqi” da panahlan'ghan nizamidin hüseyin kéyinche yeken darilmu'ellimin mektipidiki milletperwer oqutquchilarning yardimi bilen bu mektepke oqughuchi bolup orunlishiwalidu. Emma uzun ötmeyla bu mekteptiki qaghiliqtin kelgen jalal isimlik biri uni tonup qélip saqchigha melum qilip qoyidu. Shundaq qilip, bu yash tagh inqilabchisi tutqun qilinidu.

Yekendiki gomindang saqchiliri tagh inqilabigha qatnashqan bu yash yigitni insan qélipidin chiqqan qiynash usulliri bilen soraq qilidu. Nizamidin hüseyin ependi aridin yérim esir ötkende yazghan eslimiside özining yeken türmiside ötküzgen külpetlik türme hayatining tepsilatidin melumat béridu.

Qiyin-qistaq we dehshetlik qiynaq azabi gerche bu yash yigitning jismini sundurghan bolsimu, emma u rohiyitidiki qaraqurumluqlargha xas jahilliqi bilen özining inqilab mezgilidiki “Ölmes toxtimet”, “Uchqur toxtimet” dep atalghan esli salahiyitini qet'iy ashkarilimaydu. “Chopanliq hüseyin telpekchining oghli nizamidin” dégen bu adettiki isim uning hayatini saqlap qalidu.

(Dawami bar)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.