Qaraqurum bürküti: nizamidin hüseyinning hayati (14)

On tötinchi qisim: bitimdin kéyinki mudhish yillar

Jem'iy 8 ay talash-tartish qilinip imzalan'ghan “11 Maddiliq bitim” ning toluq mezmuni 1946-yili 6-ayning 6-künidiki “Shinjang géziti” ning Uyghur we xitay tilidiki neshrlirining birinchi bétide tengla élan qilinidu. Gézitning tehrirat ilawiside “11 Bitim” ni pütün ölkidiki her millet xelqining xuddi “Köz qarichuqini asrighandek asrishi lazimliqi” telep qilinidu. 

Halbuki, shunche qanlar tökülgen, hésabsiz qurbanlar bérilgen, 30 ming kishilik milliy armiye manas deryasi boyigha yétip kelgen, jenubiy frontta aqsu wilayitining yérimi dégüdek azad qilin'ghan, tashqorghan-qaraqurum liniyisidiki 8-10 mingdek qoralliq küch qeshqer we yeken sheherlirige qistap kelgen bir hel qilghuch peytte bitim bolidu. Aq qeghezge yézilghan bitim ürümchini saqlap qélishtin tamamen ümidi üzülgen gomindang armiyisige purset béridu. Aqsudiki azad rayonlardin chékin'gen minglighan pida'iylar gomindang eskerlirining arqidin qoghlap atqan oqigha yem bolidu. Eng éghir bedelni tashqorghan-qaraqurum liniyisidiki 8-10 mingdek tagh inqilabchiliri töleydu. Qoralliri yighiwélinip öylirige qayturulghan bu tagh arslanliri bitimdin kéyin gomindang da'irilirining owlash nishanigha aylinip, köp qismi türmilerde qiyin-qistaqqa élinip ölüp tügeydu.

Eyni yillardiki urush sépide “Ölmes toxtimet” dep nam alghan yash nizamidin hüseyin bitimdin kéyin, yeni 1946-yilining 10-ay künliride yekende tutqun qilinip gomindang türmiside insan tesewwur qilghusiz qiyin-qistaqlargha uchraydu. Bu heqte ziyaritimizni qobul qilghan jür'et nizamidin dadisi nizamidin hüseyinning 1997-yili ürümchi 3-türmiside yézip qaldurghan eslimisidiki munasiwetlik bayanlarni oqup ötti. 

Merhum nizamidin hüseyin öz eslimiside 1946-yilining axiridin 1947-yilining aldinqi yérimighiche bolghan ariliqta yeken türmiside ötküzgen mehbusluq hayatining yadnamilirini munu misralar bilen ipade qilidu: 

Qamcha bilen urghanda,

Way darén dep tolghan'ghan.

Her bir urghan qamchisi,

Qizil qan'gha boyalghan.

Ejeldinmu yaman ejellik ishlar.

Qishlardinmu yaman biz körgen qishlar.

Ghuchurlap chishleymiz sunsimu chishlar,

Bu dégen ömürde tügimes ishlar.

1947-Yilining aprél we may aylirida exmetjan qasimi, muhemmed'imin bughra, jang jijung qatarliq ölkilik birleshme hökümetning yuqiri derijilik emeldarliridin teshkillen'gen bir ömek “11 Bitim” ning emeliylishish ehwalini tekshürüsh üchün qeshqerge kélidu. Jenubiy wilayetlerdiki gomindang saqchi da'iriliri köz boyamchiliq qilip türmilerge qamiwalghan minglighan tagh inqilabchilirini qoyup bérishke mejbur bolidu. Shu qatarda yash nizamidin hüseyinmu yeken türmisidiki 700 din artuq siyasiy mehbus bilen birlikte türmidin waqitliq qoyup bérilidu. 

Aridin uzaq ötmeyla jenubta yene tutush we qamash bashlinidu. Charisiz qalghan nizamidin hüseyin ustazlirining yol körsitishi bilen yoshurunche ürümchige qéchip bériwalidu we sabiq shinjang institutining ijtima'iy pen bölümi, yeni tarix-jughrapiye fakultétigha oqushqa kiridu. 

Merhum nizamidin ependining tekitlishiche, eyni waqittiki ürümchide Uyghur serxilliri özlirining siyasiy-ijtima'iy ghayisi we mesliki boyiche bir-birige oxshimaydighan birqanche siyasiy guruhlargha ayrilghan iken. Exmetjan qasimi bashchiliqidiki ili inqilabchilirining etrapigha uyushqan guruhtikiler mes'ut sabiri, muhemmed'imin bughra we eysa yüsüp alptékindin ibaret “Üch ependi” ning etrapigha uyushqan guruhtikilerni “Türkchiler” yaki “Aptonomchilar” dep eyiplise, ular ili guruhini “Ilichilar” “Sowétperestler” yaki “Qizil quyruqlar” dep hujum qilidiken. Nizamidin ependi öz eslimiside eyni yilliri özining siyasiy meslek jehettin muhemmed'imin bughragha egeshkenlikini tilgha alidu.

1949-Yili 10-ayda, yeni xitay xelq azadliq armiyisi Uyghur diyarigha bésip kirgen künlerde nizamidin ependi shinjang institutidiki oqushini püttüridu. Xitay kommunistliri hakimiyetni ötküzüwalghan bu künlerde ölkige qaytidin re'is bolghan burhan shehidi nizamidin hüseyin qatarliq bir türküm yashlarni biwasite xizmetke teqsim qilishni ret qilidu. U nizamidin hüseyinni siyasiy mewqe jehettin bughra guruhining tesirige uchrighan dep qarap, uning ölkilik partiye mektipining tunji qarar sinipida oqup idiye özgertishini telep qilidu. Shundaq qilip u 1950-yili 5-ayda “Shinjang géziti” idarisige teqsim qilinidu.

Nizamidin hüseyin ependi 1951-yili “Shinjang géziti” idarisi teripidin jenubqa muxbirliqqa ewetilidu. U taki 1953-yiligha qeder yeken, qaghiliq, guma we xotenlerde muxbirliq qilidu we shu waqitlardiki Uyghur jem'iyitide yüz bergen zor siyasiy, ijtima'iy özgirishlerge shahit bolidu. U eslimiside özining 1951-yili iyulda merhum ayali hörnisa hesen bilen yekende toy qilghanliqini, 1953-yili tunji perzenti bahargülning tughulghanliqini tilgha alidu.

(Dawami bar)