Sabit damollam abdulbaqi kamali heqqide

1910-Yili abduqadir damollam hem mamut axun damollamlarning dewet qilishi bilen, buxaragha bérip yuqiri melumat alghan. 1914-Yili oqushni tamamlap damolla bolup yurtigha qaytish sepiride, iligha kélip süydüngde isma'il haji dégen kishining qizi rabiye bilen toyliship öylük bolghan. Bir nechche yil ötkendin kéyin, “Reste weqesi” sewebi bilen ayali rabiye bilen ajriship, oghli abdullani ayaligha qaldurup, qeshqerge qaytip kelgen hemde qeshqer xanliq medrise ustazi abduqadir damollam hem meslekdishi shemshidin damollam bilen bille muderrislik qilish bilen birge mute'essiplikke, xurapatliqqa, qulchiliqqa, nadanliqqa jahan'girlikke qarshi heqqaniy heriketlerni teshkilligen.

1924-Yili abduqadir damollam suyiqestke uchrighandin kéyin, suyiqestchilerning nishani sabit damollamgha merkezleshken. Buni sezgen sabit damollam 1925-yili hejge bérish bahanisi bilen iligha yénip chiqqan hem ilidiki meripetperwer, oqumushluq kishilerning yardimi bilen, 1927-yili, “Shirinkalam” dégen kitabini tunji qétim kürede tash metbe'ede basturghan. Bu kitabta nuqtiliq halda muhemmet peyghemberning terjimihali we exlaq-peziletliri sözlen'gen. Bu kitab kéyin hindistanda bésilip tarqitilghan.

Sabit damollam diniy ilimlerde hem türkche, erebche, parsche edebiyatning pütkül türliride ilim tehsil qilghan bolghachqa, mezkur tillarda bezide nesriy, bezide nezmiy bilen sözlesh, yézish kamalitige yetken. U 1927-yilidin bashlap, ghulja shehiri deng meschitide “Qur'an kirimi” ni aghzaki terjime qilip, bu ishni üch yil dawamlashturghan. Yene bir tereptin “Islam qanuni”, “Elfiyening sherhisi” “Aqa'ide jewheriye, bayan el sünnet” dégen kitablarni yazghan. 1930-Yili ghuljida, chöchektiki murat ependidin telim élish bahanisi bilen weziyetni közetkili chiqqan xoten qaraqashliq muhemmet imin bughra bilen pikirleshken. U shu yili küzde qeshqer we atushtin chiqqan shemshidin damolla, yaqup haji qatarliq yüzdek kishi bilen birlikte on nechche yashliq oghli abdullani élip hejge mangghan.

1931- Yili baharda, u hej tawabini ada qilip bolghandin kéyin, ilmiy ziyarette bolush üchün, köpchilik bilen xoshlashqan we se'udi erebistani, türkiye qatarliq jaylarda tekshürüsh, öginish bilen bolghan we ilmiy söhbetlerni élip barghan. Türkiyide ilmiy ziyarette boluwatqan chéghida, misirda dunya islam alimliri söhbet yighini échilidighanliqidin xewer tépip, yighin'gha ülgürüp qahirege barghan.

Sabit damollam se'udi erebistanida, misirda we türkiyide ilmiy ziyarette bolup, weten'ge qaytish üchün yolgha chiqip, 1932-yili hindistan'gha kélip déhlide bir mezgil turup qalghan hem “Aqa'ide jewheriye, bayan el sünnet”, “Elfiyening sherhisi”, “Shérin kalam” namliq kitablirini basturghan.

Sabit damollam 1932-yili 12-ayda, qaghiliqqa yétip kelgen, andin udul xoten'ge barghan. 1932-Yili 1-ayning melum bir küni, qaraqash oybagh medriside, muhemmet imin bughra 1931-yili 6-ayda qurghan yoshurun teshkilatning ezaliridin bir yüz ottuz kishi yighin échip, sabit damollam bilen qariqashliq memet niyaz elem axunumni ezaliqqa qobul qilghan hemde qozghilang kötürüsh künini belgilesh, qozghilangchilar rehberlirini saylash ishini muzakiriliship békitken.

Sabit damollam özining chet ellerdiki igiligen ehwallirini tonushturup mundaq xulase chiqarghan:

Birinchi, bügünki dunya shara'itida qoshna we bashqa chet döletlerdin inqilabimizgha yardem kütüsh

Mumkin emes. Men bu heqte köpligen munasiwetlik kishiler bilen pikirleshtim,

Ikkinchi, inqilabning qozghilish nuqtisi xotende bolushi lazim. Shuning üchün, men udul xoten'ge keldim.

Sabit damollam ramzan munasiwiti bilen xotenning herqaysi jaylirida “Qur'an” we hedislerdin wez éytip, bolupmu jihad toghrisidiki telimatlarni keng teshwiq qilip, qozghilang üchün xelq ichide omumiy pikir éqimi berpa qilip, maddiy we meniwi küchlerning toplinishigha küch chiqardi.

1933-Yili 2-ayning 24-küni, qaraqashta qozghilang partlighan. 1933-Yili 4-ayghiche xoten tewesi qozghilangchilarning qoligha ötken. Shuning bilen 4-ayning 5-küni “Xoten islam hökümiti” qurulghan. Sabit damollam qozghilang jeryanida, yeken qozghilangchiliri bilen xoten qozghilangchiliri otturisidiki ziddiyetni muweppeqiyetlik yarashturghan.

1933-Yili 7-ayning 17-küni, sabit damollam bilen muhemmet imin bughraning inisi imir abdulla (shah mensur) ikki ming kishilik qoshunni bashlap yekendin qeshqerge qarap yolgha chiqqan. Sabit damollamlar yekendiki chaghda, qeshqerdin tömür sijangning abdughopur shaptul damollam bashchiliqidiki töt wekili yeken'ge yétip kelgen. Ular qozghilangchilarning qeshqerge bérishining hajiti yoqluqi toghrisida sabit damollamlar bilen kéngesh ötküzgen. Sabit damollam bashchiliqidiki qozghilangchilar buninggha qet'iy qoshulmighan.

Sabit damollam bilen imir abdulla yétekchilikidiki ikki ming kishilik qoshun yéngisargha yétip kelgende, tömür sijang qeshqerdin yéngisargha kélip, sabit damollamlarning qeshqerge barmasliqini ötünidu. Lékin sabit damollam bilen imir abdulla öz pikride ching turup, qeshqerge qarap yolgha chiqip, 7-ayning 20-küni qeshqerge yétip kélidu. On minglighan sheher puqrasi yolning ikki qasniqida turup, ularni qizdin qarshi élishidu.

Bu arida yüz bergen bezi qalaymiqanchiliqlardin kéyin, 8-ayning 15-küni sabit damollam qeshqer shehiride xoten hökümitining qeshqer ish bashqurush idarisini qurghan. 9-Ayning 10-küni bu idarini emeldin qaldurup, uning ornigha “Sherqiy türkistan musteqilliq jem'iyiti” ni qurghan.

Ikki ayliq puxta teyyarliq xizmitidin kéyin, 1933-yil 11-ayning 12-küni qeshqerde: “Sherqiy türkistan islam jumhuriyiti” qurulup, könchi mehellisining aldidiki meydanda bayraq chiqirildi. Bu bayraq ay-yultuzluq kök bayraq idi. Bayraq chiqirilip, jumhuriyet qurulghanliqini jakarlash chong yighinida, hökümet teshkiliy apparati, asasiy qanun we dölet marshi élan qilindi.

11-Ayning 15-küni, sabit damollam shwétsiye katolik diniy jem'iyitining qeshqerde turushluq wakaletxanisining qutluq haji bash muherrirlikidiki basmixanisida “Sherqiy türkistan heptilik géziti” ni chiqardi. Yérim aydin kéyin: ayliq “Musteqilliq” zhurnili chiqirildi, uningda, “Sherqiy türkistan islam jumhuriyiti” rehberlirining isimliki we muhim höjjetler bésildi, keng kölemde jama'et pikri teyyarlandi”.

“Sherqiy türkistan islam jumhuriyiti” stalin hökümiti bilen shéng shisey hökümitini qattiq sarasimige salghan. Shuning bilen ular xojiniyaz hajigha wede bérip, uni ündekke keltürüsh arqiliq bu yéngi qurulghan jumhuriyetni yoqitishni pilanlighan. Xojiniyaz haji stalin hökümitining telipige kön'gen hemde sabit damollam qatarliq kishilerni qolgha élip, shéng shiseyge tapshurup bérishke wede qilghan.

1934-Yili 4-ayda, xojiniyaz haji yekende zirip qari haji, shemshidin damolla, ablaxan sultanbeg qatarliq töt kishini nezerbend qilghan. 4-Ayning 13-küni, mexmut sijang qol astidiki ghopur tüenjangni qaghiliqqa ewetip, sabit damollamni qolgha alghan. Xojiniyaz haji sabit damollam bilen zirip qari hajini aqsugha yalap élip kélip, shéng shiseyning aqsudikisi qisimlirigha tapshurup bergen.

Sabit damollam 1934-yili shéng shiseyning ürümchidiki türmisige qamalghan. 1940-Yili ürümchi ikkinchi türmining bashliqi lu bindi isimlik xuyzu sabit damollam bilen tonushup qalghan. Lu bindi sabit damollamning telipige bina'en uninggha “Qur'an kirimi” bilen qeghez-qelem ekirip bergen hemde sabit damollamning yashash muhitini yaxshilap bergen. Shu kündin bashlap, sabit damollam “Qur'an kirimi” ni Uyghur tiligha terjime-tefsir qilishqa kirishken we on aygha yetmigen waqitta terjime-tefsirini toluq tamamlighan.

Sabit damollam terjime xizmitini tügitip köp ötmey, yeni 1941-yili 58 yéshida, shéng shiseyning türmiside u alemge seper qilghan.

Abduxaliq Uyghur shé'irliridin tallanmilar

Istimes

Abduxaliq Uyghur

Ey nigar hijringde könglüm intilishni istimes,
Men xitab qilsam weten'ge intilishni istimes.

Ot bolattim, tolghinattim, men yénip chaqmaqlisam,
El éghir yatquda boldi hem bilishni istimes.

“U uzun, bu qisqa” dep yürishidu béziler,
Oghri tegse öyde malgha iz tépishni istimes.

Éhtiyat jani üchün sen bir kéngesh berseng eger,
Biz bolurmiz dep turup ijra qilishni istimes.

Hamining ewladidin biri qulluqta qalmidi,
Uyghur ewladi buni hem sézishni istimes.

Yep zeher boldi késel, elwida! köptur xeter,
Millitim jan chiqsa hem, dawalinishni istimes.

Bashqilar kökte, déngizda üzdi shox perwaz qilip,
Bizge kelse bir qotur éshek minishni istimes.

Izlidi huma qushini künde asman'gha qarap,
Izdigenler bashigha huma qonushni istimes.

Millitim tartqan azabqa köngül qandaq chidighay,
El-ghérib ingraydu, emma tewrinishni istimes.

Abduxaliq qil subat, izde siratel musteqim,
Bu subat barida dil weyran kézishni istimes.

1920-Yili turpan

Körün'gen tagh yiraq emes

Abduxaliq Uyghur

Menzil meqset uzaq, téz mangmidi min'gen ulagh,
Tash quramliqta méngip, asqap yamaq boldi yadap.

Azghine bir istirahetni qilay hasil désem,
Héch aram bermes manga töt tereptin it qawap.

Gahi oxsharmen muhit atlasida bir kémige,
Tagh kebi dolqun ichide xes kebi halim xarab.

Bir chöküp bir chiqimen, tunjuqup bir tinimen,
Körüner sahil qachan, dep közlirim ketti qamap.

Heqqe baghlidim dilimni, ishqa salalmay tilimni,
Zoqlinip soqur yürek, ming pare qilsimu chanap.

Jan ölüm xewpide qaldi, közlirimdin yandi ot,
Ölmisem ghazi eger, ölsem shéhitlerdin hésab.

Éqi aq, qarisi qara, hergizmu aq bolmas qara,
Ajrisun mistin taza altun köyüp otta chidap.

Körgülükni körgülük ya abduxaliq ölgülük,
Ikkining birige turmaq, her jan'gha bolsun shu xitab.

1930-Yili