Nahalliq ayaq

Köktagh qamaqxanisigha qamalghan deslepki künlerde nahalliq ayaq kiyip yüridighan bir qazaq gundipay heqqide parang köp bolghan idi. Mehbuslar arisida birmu qazaq yoq, emma tunggan we xitaylar köp bolghan bu yerde ikki qazaq gundipayning bolushi te'ejjüplerge seweb bolatti. Qamaqxanining mu'awin bashliqimu qazaq kishi idi. Bu ish özini her yerde hökümran bolushi kérektek oylaydighan parixor xitay mehbuslar arisida pat-pat ghulghula qilinip turatti.

Nahalliq betinke kiyip yüridighan bu qazaq yigit mehbuslargha siyliq mu'amile qilatti, Uyghurchini kitab oqughandek ölchemlik sözleshke tirishatti. Qamaqxana karidorida ritimliq “Taq, taq, taq” qilghan awaz manga nazaretchilerning tekshürüshke kéliwatqanliqidin xewer bériwatqandek tuyulatti. Emma xitay mehbuslargha bu awaz qazaqlar heqqidiki tügimes mesxirilerning piltisi bolatti. Qazaqlarni meynet dégenlermu, exmeq, qopal, yawayi dégenlermu bolatti. Bir qazaqning nahalliq betinke kiyip yürüshi özini aliy melumatliq dep qaraydighan parixor xitay mehbuslarning neziride qazaqlarning zaman'gha mas kiyinishni bilmeydighan qalaqliqigha delil qilinatti. Anche mektep yüzi körmigen xitay mehbuslar bolsa qazaqlar heqqide türlük mesxirilik geplerni qiliship ezweyleytti.

Nahalliq betinke kiygen qazaq gundipay kündüzliri her qétim karidordin ötkende kamérdiki xitay mehbuslar qazaq gundipayning nahalliq ayighini bezide atning, bezide éshekning taqisigha oxshitip mesxire qilatti. Kéchiliri nahalliq betinke awazi téximu jarangliq anglinidighan bolghachqa uzaq yétip ketken parixor mehbuslar oyghinip kétetti. Ularning uyqusi eslidinla segek bolup, hetta biri turubidin su ichsimu önderep oyghinip bir waqitlarghiche oxliyalmaytti. Shunga ular bundaq chaghda qazaq gundipayni jahanda bar set geplerning hemmiside tillap ghotuldap kétishetti.

Men jimjit kéchide nöwetchilikte turghinimda nahalliq betinkidin chiqqan awazgha qulaq sélip xiyalgha kétettim. Dadam rehmetlikmu ghuljining ghachildaydighan betinkisige nahal qaqturup kiyishni yaqturatti. U öymiz bar kochining béshigha kélip bolghuche taraqlighan awaz öyge anglinip bolatti-de, men oquwatqan romanni tiqishturup tapshuruq ishligen bolup olturuwalattim.

Kündüzliri kamérda nahalning awazidin bashlan'ghan paranglargha gas yaki gachidek közümni parqiritip qarap olturushqa mejbur idim. Bezide ghezipim örlep sözlep tashlayttim. Oqughan xitaylar tarix sözlep qazaqlarning ezeldin özlirige béqinip qandaq yashap kelgenlikini riwayet qilishsa, oqumighanliri qazaqlarning neqeder exmeq we meynetlikini mesxire qilishatti. Kamérda yette Uyghur bolghachqa ular mesxire qiliwatqan, kemsitiwatqan millet qazaq boluwatatti. Eger kamérda Uyghur bolmighan bolsa yaki mendek Uyghurning gépi chiqsila közi chekchiyip kétidighan biri bolmighan bolsa elwette da'im sökülidighini Uyghur bolatti.

Qamaqqa kirishtin burun xitaylarning Uyghur, qazaq we bashqa yerlik milletler heqqidiki melumatining bu qeder tiyiz, saxta we yétersiz ikenlikidin bixewer ikenmen. Qamaqta Uyghurlarni “Yénigha pichaq ésip ichi pushsila adem boghuzlaydighan yawayi”, qazaqlarni “Yaylaqta yürüp bir ömür yuyunmaydighan meynet” dep qaraydighan xitaylar bilen tola takalliship yürüp xitaylar bilen Uyghur diyaridiki yerlikler arisida hangning neqeder chongqurlighini hés qildim. Xitayning ichkiri ölkisidin kan achqili kelgen bir xitaygha Uyghur we qazaqlarning medeniyiti we mehrumluqlirini chüshendürüp qayil qilghan idim. U axirida qamaqtin boshighandin kéyin, méning bu heqte bir kitab yézishimgha meblegh salidighan bolghan idi.

Bir küni ürümchi sheherlik türme bashqurush idarisidin xizmet tekshürüshke adem kélidighanliqi uqturuldi. Kamérlar qaytidin tazilinip, yotqan körpilerning siyriqlirigha qeder tekshürüldi. Hemmimiz küzning achchiq shamilida titrep, yaz ötüp küz kelgüche héch kim hawalan'ghili chiqip baqmighan idi. Shu küni hawalanmida anidin tughma halette bashlirimizni changgallap tamgha qarap turduq.

Tekshürgüchilerning insapi keldimu yaki soghuqta jaqildap titrep turghan bunche köp yalingachni körüp zériktimu kiyim kiyishke ijazet berdi. Hemmimiz qollirimizni tizimizgha qoyup qétip olturghandin kéyin qandaq teleplirimiz barliqi soraldi. Shu'an arimizdiki muddetsiz késilgen bir zeher etkeschisi “Doklat, rehber!” dep warqirap nahalliq ayaq kiygen qazaq gundipaydin shikayet qilishqa bashlidi.

U taraqlighan awazdin kamérdiki xitay mehbuslarning kéchisi uxliyalmighanliqi, qizil jilitke kiyip yétishi kérek bolghan Uyghur siyasiy mehbuslarning awazning qanche qétim anglansa nazaretchining qaysi kamérning ishikige kélidighanliqini biliwélip kéchide jilitke kiymeydighanliqi, kündüzliri kamérni tekshürüshke adem kelse siyasiy mehbuslarning nahal awazidin aldin biliwélip kiyim-kécheklirini tüzlep, put qollirini ruslap jazadin saqlinip qéliwatqanliqi, qazaq gundipayning milletchilik qilip Uyghur mehbuslargha kitab ekirip bériwatqanliqi, Uyghurche gep qiliwatqanliqi. . . Qatarliqlar heqqide qaqshap ketti.

Men bir künlerde mushundaq bir shikayetning chiqishidin, nahalliq ayaq kiyip yüridighan bu qazaq yigitning yuqiriqidek gunahqa shérik qilinip balagha qélishidin da'im endishe qilattim. Siyasiy mehbuslar kéchiliri yüz pirsent nilondin tikilgen qizil jilitkini kiyip yétishqa mejbur idi. Jilitke bedenni qizitip uxlatmaytti. Eger kéchide jilitke kiymigenlik bayqalsa yénik bolghanda bir kéche uxlatmasliq, éghir bolghanda putidiki kishen'ge qolidiki ishkelni chétip qoyush, öre turghili bolmaydighan qarangghu ayrim kamérgha bend qilish qatarliq jazalargha mehkum bolatti. Kündüzliri siyasiy mehbuslar putigha kishen sélinip sémont yerde olturghuzup qoyulatti. Karidorda tekshürgüchiler bolmighanda anche-munche putlarni uwilap, oshuqlarni siylap janni aram tapquzushqa bolatti. Qazaq gundipay kiyip yüridighan nahalliq ayaghning awazi mehbuslarni karidorda nazaretchi bar yaki yoqluqidin agahlandurup turatti.

Nahalliq ayaghning awazi shundin kéyin yoqap ketti. Qazaq yigitmu men azad qilin'ghuche karidorda qayta körünmidi.

***Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.