“Kamér bixeter iken”

Ixtiyariy muxbirimiz abduweli ayup
2017.12.19
xoten-ilchi-kichik-qizbala.jpg Xoten ilchidiki kichik qiz. 2017-Yili noyabir.
RFA/Abduweli Ayup

Siyasiy mehbus dep qamalghanlar ichide burun bir qétim mehkum bolghanlar bilen asanraq til uqushqili bolatti.

Ular teshkilat qurup, namayish teshkillep, eser yézip, teshwiqat wariqi chaplap, kitab basturup tutulghanlar bolup adette özining kim üchün, néme qilidighanliqini biletti. Ular Uyghurgha qandaq zulum qiliniwatqanliqi, zulumning qachandin bashlan'ghanliqi, tereqqiyatning qeyerge kétiwatqanliqi, dunyagha kimlerning, qandaq hökümranliq qiliwatqanliqini chüshinetti. 2014-Yili maydin kéyin kamérlarni toldurghan “Siyasiy mehbus” lar bolsa bashqiche bir chüshenche dunyasida yashaytti. Ulargha terjimanliq qilish we yaxshiliq qilishta köp qiynaldim.

Adette qamaqqa mehkum bolghan her bir mehbus heqqide gundipaylar xatire qalduratti. Bu xatire mehbusning kamérida qandaq kün körüshini belgileytti. Soralghan soraqlargha jawab sadda bolghach terjime maymaq chiqatti. Bek tüzlep ketsem béshimgha bala bolatti, tüzlimisem közüm yene bir Uyghurning qiynilishigha guwah bolatti. Halbuki, “Palta saqlaptiken, saqal qoyuptiken, ayallarni niqabqa buyruptiken, nezirni tosuptiken, saz chalghuzmaptiken, qazixana quruptiken, mazar chéqiptiken, ishtanni qisqa kiyiptiken” dégenlerni xitaychigha bir éghiz gep bilen örüp chüshendürgili bolmaytti. Mehbuslargha mushundaq geplerni démeslik, désimu din'gha emes adetke baghlash, yaki gep yasash heqqide éytqanlirim hawagha uchatti. Yekenlik bir baligha “Saqal qoyush Uyghurlarning aditi, shunga qoyghan dégin” désem közümge qarap aliyip qoyup “Peyghembirimizning sünniti deymen” dégini ésimdin chiqmaydu.

Bir küni ürümchidin tutulghan bir poskamliq bala bilen xotendin élip kélin'gen bireylen gundipayning ishxanisigha chaqirtildi. Ikkila mehbusning tutulush sewebide palta saqlighanliqi tilgha élindi. Palta saqlashning sewebi jihadqa teyyarliq qilishqa baghlandi. Men buni “Kömür choqush üchün öyde palta saqlaptiken” dep terjime qilip berdim. Gundipay aliyip: -yazda choquydighan qandaq kömür u, xotendighu kömür choqusun, ürümchide kim kömür ishlitidu, ürümchining kömürini kim palta bilen ushshaqlap ishlitidu? sen néme yasap terjime qilisen? aldinqi qétim hepte jazalinip hoshungni bilmigendikin senmu mushularning biri ikensen, chiqe bügündin bashlap terjimanliq qilma dep warqiridi. Wéy famililik biri shillemdin ittergen péti meshiq kamiri deydighan yilan chayanlar uwisigha soliwetti.
Mehbusluq meshiqi yene yéngidin bashlandi, yene ishni xala chotkilashtin, xeqning teritige su mangdurushtin, kamér bashliqining uchisini tutushtin bashlidim. U xitayning dolisini uwulash bilen kusirini yuyush eng éghir kelgen idi.
Her yamanliq keynidin bir yaxshiliq ishikining échilishi da'im insanning cholta eqlidin chiqip qalidiken. Yéngi kamérda bireylenning ünsiz yardimige érishtim. Eger u ornumgha xitayning uchisini tutqili kélip “Men tahir” dep pichirlimighan bolsa tonuyalmaskenmen. Men ürümchide bir qanche qétim körüshken, emma tolaraq téléfonlashqan, yégen ichkendek bestlik kelgen tahirkam, oruqlap püwlise uchup ketküdek halgha chüshüp qalghan idi.
Tahirkamning ürümchide bir zawut achqanliqidin xewirim bar idi. Yesli achimiz dep yürgen chaghlarda anche munche téléfon qilip “Sili rast saddimu qesten saddiliq qiliwatamla, türme dégen chaqchaq kötürmeydu jumusila, sili kompatiyeni iman'gha keltürey demlaya” dep qoyatti.

Tahirkam bashqa Uyghur mehbuslarning göliyishliridin perwayi pelek xitaylar bilenla parang salatti, damka oynaytti, bezide warqiriship qertke chüshüp kétetti. Uning manga qesten gep qilmaywatqanliqi éniq idi. Chünki u deydighan geplerni men tutulushtin burun dep bolghan idi. Uning éytishiche tunji qétim türmige partiye qurup, andin aminni ünlük dégüzmigen imam bilen jédel qilip kirgen iken. 2002-Yili u hizibuttehrirning heriketlirige qatniship 8 yil türmide yatqan iken. Menmu kamérda uning bilen parangliship munasiwitimizni chandurghum yoq idi, bilmekchi bolghinim uning bu nöwet néme sewebtin tutulghanliqi we némishqa bu qeder xatirjem, bu qeder xushalliqi idi.

Her küni etigende diqqette olturush bashlan'ghanda hemmeylen jinayitimizning namini, tutulghan waqtimizni, tutulush sewebimizni, qeyerdin qeyerge élip kélin'genlikimizni yadlap chiqattuq. Tahirkamning warqirap turup “Doklat gundipay, ismim tahir” dep bashlighan jümlisi “Bölgünchilikke da'ir qanunsiz ün-sin saqlighan” dégen yerge kelgende chüshen'gen idim. Manga da'im éhtiyat heqqide nesihet qilidighan bu ademning bu qeder zor éhtiyatsizliqni qilip yene kamérda héch ish bolmighandek bighem yürüshliri sel ghelite bilinetti.

Tahirkam kamér bashliqi bilen yéqin böliwalghan idi. Uninggha kirgen pulgha bashliq xitay tamaq buyrutup yeytti. Shu munasiwetning sharapiti bilen menmu ikki kündin kéyin wezipemni yéngi kirgen bir xitaygha ötküzdüm. Xejliniwatqan pullar bedilige tahirkam bighem, men azarsiz idim. Bir küni kamér bashliqi manga yéngi kirgen Uyghur mehbuslarning jinayet ehwalini xitayche yézip chiqishqa buyrudi.

-Tahirka emdi denge, qandaq tutuldingiz? kamérgha kirgen'ge némanche xushalsiz, xuddi du'ayingiz ijabet bolghandek, dep soridim uning jinayet ehwalini yézish bahaniside. U chandurmay béshimizdiki kamérgha qariwétip,
-Qoyinge, mawu sinaq alimide yashap jennetke kirish éghir kelgenler ürümchini buzdi. Oylap baqsam, méni haman tutidiken, arqamgha adem salsa kem dégende birer yüz adem tutulup ketküdek. Özingiz bilisiz biz arilishidighanlar maquljanlar emes. Xuda salghan bu ot biznimu jim yatquzmighan. Saqchilarmu ish chiqsila tekshüretti. Bu qétim bular hemme yerni tintishqa bashlighanda shirketni “Ziyan chiqti!” dep taqap aldigha özüm bardim. Etrapimdiki dostlarni yighsila yüzdin ashimiz, ularning a'ilisi qoshulsa besh alte yüz adem weyran bolidiken. Men aran üch jan bolghandikin özümla tartay dédim.

Qowuzlirida gösh qalmighach téximu qangsharliq körünidighan, soqiraq kelgen béshida chach qalmighan bu adem shunchilik tebi'iy idi. Gepliride héch nersini shipi keltürmeytti, qararigha héch bir hkmettin reng bermeytti. Tahirkam saqchigha özining ilham toxtining qizi jewher ilhamning torlarda éqip yürgen nutqini saqlighan we bashqilargha tarqatqan dep melum qiptu. U méning néme sewebtin meshiq kamirigha qamalghinimni anglap qaynap ketti.

Köp kitab oquydighan, shé'ir yazidighan bu kishi natiq idi. Men uzun bir maqale yézipmu toluq chüshendürelmigen mesilini téléfonda bir oxshtish bilenla yéship béretti. Xuddi nechche qétim oylap tiziwalghandek déyilgen yuqiriqi geplerni qanche qétim yazsammu bir yerlirini chüshürüp qoyghandek tuyghuda bolimen. U bu geplerni aptumattek rawan qiliwetkendin kéyin kamér xatirisini achqanche qolumda turghan qelemni türtüp “Yézinge!” dégenni ima qilghan idi.

-Méning ornumgha biri kirse onning, oni kirse yüzning béshigha chiqidu. Ma xeq bizni nadan qaldurup sarang qiliwetken. Bizning balilar bir bolsa soraqta tetürlük qilip ismini sorisimu zuwan sürmey tayaq yeydu, yene bir bolsa héliqi palta saqlighan balidek ejrim köymisun, sawabim ölimsun dep rast gepni deydu. Arimizdin mushundaq balilar tutulup qalsa chataq chiqmisun dep kirip kön'gen, tayaqta pishqan özümni körsettim mehbus namizatigha!
Tahirkamgha hemme ish chaqchaq idi. U kamérdiki közetküning aldida qandaq oyun qoyushni, kamérdiki qaysi mehbusqa qandaq chaqchaq qilishni biletti. Bir küni u chaqchaqqa yögep- bu ömrümning 13 yili türmilerde ötüptu. Bu nöwet kesse yene chiqimen, her türmide bir muddet bar. Emma sirttiki qorqunch we ensizlikning türmisi muddetsiz. Sirtta hemishe yene qachan tutar, kim bilen qoshup tutar dep ensirepla yüridighan ish, bu ömrümde héch yer manga mushu kamérdek bixeter, qulaq tinch bilinmidi, dégen idi xitayche.

Tahirkam yuyunush üchün tamgha qarap turup kiyimlirini salghanda yashlirimni tutalmidim. Uning dümbiside yol yol köyük daghliri bar idi. Uning éytishiche partiye qurup tutulghanda soraqchilar meshte zixni qizitip dümbisige yaqqan iken. 15 Yéshida chambashchiliq meshiq qilish üchün xitayning shawlin ibadetxanisigha barghan, kamérda qur'anni yadlap bolghan bu adem türmilerde tokchiliq, turbichiliq, kepsherlesh dégendek hünerlerni zéhin qoyup asanla öginiwélip anche qiynalmighan iken. Qamaqtin chiqipmu uning héch küchimeyla bir un zawutini mangdurup béyip ketkinidin xewirim bar idi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.