“худа улуғму, компартийәму”

Қамақханида көзитишимчә камердики уйғур мәһбуслар көпинчә сиясийға вә чекимликкә бағлинип қамалғанлар икән. Камерда әң ечинишлиқ қийнилидиғиниму мушулар икән. Бәңгә мәһбусларни камерда хумар қийниса, сиясий мәһбусларни сорақханида сақчи, камерда мәһбус вә гундипай тәңла қийнайдикән. Хироинкәшләрниң күндә бирәр қетим бәдини қичишип, қол-пути титрәп тени қийнаққа чүшсә, сиясий мәһбусниң роһи вә тени һәр минутта, һәр йәрдә тәңла қисмаққа елинидикән.

Қамақханиларда гундипайлар йеңи киргән мәһбусларни һәптидә бир инчикә сораштуруп, хатирә қалдуруп чиқатти. Бундақ чағларда мән тәрҗиманлиқ қилғач өзүм халимиған бәзи соал-сорақларға гуваһчи болуп қалаттим. Бир күни йеңи киргән икки мәһбустин әһвал игиләнгән болуп, бири хироин йәнә бири аталмиш “қанунсиз диний китаб” сақлап тутулған икән.

Хироинкәшни сорақ қилиш җәрянида гундипай қандақтур бир қанунийәтни байқиғандәк маңа қарап: - биләмсән уйғурларни икки нәрсә хараб қилиду. Бири зәһәр, йәнә бири дин. Болупму әң ямини дин, дин дегән уйғурларни әсәбийләштүридиған зәһәр болмай немә! маркс динни әпиюн дегән икән. Уйғурларниң әһвали һазир әпиюн чекип хараб болған бир топ бәңгиләрдин пәрқлинип кәтмәйду. Қара, бу икки уйғур мәһбусни! иккилиси зәһәрләнгән, бири диндин, йәнә бири зәһәрлик чекимликтин. Болупму диндин зәһәрләнгән маву дараза өзи зәһәрләнгәнни аз дәп башқиларниму зәһәрлимәкчи болған техи,- деди.

Сорақчиларму мушундақ гәпләрни қилип адәмни дастиханда чивин йәвалғандәк биарам қилатти. “һәә” дегүң әсла кәлмәйду, “яқ” десәң балаға қалисән. Шу чағда инкассиз җим туруш хәтәрлик болғачқа, йөтәлгән болуп ишкәл селинған қолум билән ағзимни тутувалған идим.

Сорақ нөвити сиясий мәһбусқа кәлгәндә гундипайниң чирайи бирдинла тутулди. Сорақта үрүмчидә кавапчилиқ қилидиған қара шәһәрлик бу бала өзи сақлиған китабниң қанунсизлиқидин бихәвәрликини ейтти. Мәнму шундақ дейилишини арзу қилаттим. Шуңа хушаллиқимда техиму бейитип, наһайити қамлаштуруп тәрҗимә қилип бәрдим. Гундипай бир маңа, бир мәһбусқа қарап туруп кәткәндин кейин мәһбусқа:

-Худа дама гоңсәндаң да (худа улуғму компартийәму)?- дәп хитайчә сөзни уйғурчә тәләппузда сориди. Мәһбусниң шуан қапиқи түрүлди. Һич иккиләнмәй туруп:

“худа да” (худа улуғ), дәп җаваб бериведи, гундипай ичиватқан чайни мәһбусниң йүзигә чечип варқирап кәтти. Уруп кетәрму дәп қорқуп кетиведим, ундақ қилмиди. Әмма мәһбусниң сорақ хатирисигә бир немиләрни йезип қойди. Қарашәһәрлик инимиз камерға киргәндин бери қолиға селинған ишкәлни кишән селинған путиға четип қоюшқан иди. Кишән униң ошуқини зедә қилип йириңлитивәткән болуп камер йириң пурап кәткән иди. Сорақ қилинған шу күни кечидә уни юртиға елип кәтти. Бичарә бирәр айдәк төт путлуқ болуп яшап бәдини көнүп кәткәнму қандақ, қол пути бошитилғандин кейинму дәрһал өрә болалмай өмилигән пети елип меңилған иди.

Бу ишни һәр қетим ойлиғинимда гундипайниң уни “худа улуғму компартийәму” дәп җаваб беришкә зорлап, кәйнидин сорақ хатирисигә өзи билгәнчә уни буни йезивалғанлиқи ғәзипимни қозғайду. Қамақтики гундипайларниң хизмәт нәтиҗиси дело паш қилғанлиқи билән йүксилидиған болғачқа улар мәһбусларни алдап, ғәзәпләндүрүп, ариға “қулақ” селип ашундақ ипадә вә иқрарларни йезивелишатти. Һелиқи гундипайниң маңа “дин әпиюнму, әмәсму” дәп, қарашәһәрлик мәһбусқа “худа улуғму, компатийәму” дәп җавабқа зорлиши дело паш қилиш үчүн иди.

Егиз бойлуқ, көзлири чоңқур қарашәһәрлик инимизниң исми есимдин көтүрүлүп қапту. Есимдә қалғини униң “худа улуғ!” дегән мәрданә авази. Мән гәрчә у чағда “дин әпиюнму, әмәсму” дегән соалға инкас билдүрмәй ақиллиқ қилған болсамму, инимизниң “худа улуғ!” дегән қорқмас садаси алдида қилғанлирим ақиллиқ әмәс бир аҗизлиқ болуп мәңгү пүтмәс тартуқтәк есимдин чиқмайду.