Uyghur sadam

90-Yillardiki pars qoltuqi urushi bolghan mezgil idi. Mehelle doqmushlirida, kishiler yighilghan sorunda sadamning baturluqi, “Kapirlar” bilen tiz pükmey jeng qiliwatqanliqi hékaye qilinatti. Azraq diniy sawati bolghanlar we gepdanlar bu hékayige ayet-hedislerni qoshup janlanduratti. Qulaq mollisi bolup kön'gen jama'et ottura sherqtiki bayliq talishish, küch sinishish we tajawuzchiliq tipidiki urushni addiyla qilip “Musulman” we “Kapir” larning qiyametkiche dawam qilidighan urushlirining biri dep xulasilishetti. Shunglashqa sadam tebi'iyla musulmanlarning rehbirige aylinip teriplinetti. Hetta balilargha “Sadam” dep isimmu qoyulghan idi. Shu yili nahiyidiki bezi jama'et iraqqa yardem bérish üchün ashliq toplighan bolup yerlik hökümettin ruxset alalmay ewetelmigen iken. Shu yillarda nahiyidiki azna meschitte par yoq idi. (Hazirghiche yoq iken). Yataqta yétip oquwatqan talip qurdashlar da'im öpkisige soghuq tegküziwalamdu, qishiche ularning her jüme bes-beste yötelginini anglayttim. Meschitke ot qalanmighach jüme xutbiside putlar muzlap kétetti. Shu soghuqning achchiqigha paylimay sadamgha ashliq yighqandin meschitke kömür yighsaqchu, dep ghudurighinim ésimde.

98-Yili ürümchige chiqip oqush jeryanida kochilardiki top-top maylamchi balilargha diqqet qildim. Tekshürüp bayqidimki, bir qanchisining ismi meslihetliship qoyghandek “Sadam” iken. Bu maylamchi sebiyler kochilarda sanduqlirini kötürüshüp xéridar chaqirishatti. Bezide xéridar taliship bir-birini éghizgha alghusiz tillar bilen setlishetti. Bir küni aptobus saqlap turattim, biri chongraq, yene biri emdila yette-sekkizlerde bardek körünidighan ikki maylamchi bala tilliship ketti. Chongraq biri kichikining sanduqini élipla yolning qap otturisigha atti. Bala sanduqigha qarap yügirishi bilen qarshi tereptin oqtek kelgen bir mashinining qattiq tormuzlighan awazi anglandi. “Apla!” dep qozuqtek qétipla qaptimen. Ésimge kelsem, bala qan ichide yétiptu. Nelerdindu yétip kelgen dada balisigha özini étip, xuddi menggülük uyqugha ketken yürek parisini oyghatmaqchi bolghandek “Sadam! sadam!” dep hörkirep yighlaytti, jesetke qarap peryad uratti!

Shundin kéyin bir mesum atining “Sadam! sadam” dégen peryadi qulaqlirimdin, qan ichide yatqan balining aq pishmaq ghubarsiz yüzi köz aldimdin ketmidi. 2006-Yilning axirqi küni sadam dargha ésildi. Uyghurche munazire munberliri iraq urushining jeng meydanigha aylandi. Bir terep sadamni “Musulmanlarning qehrimani, sünniylerning hamiysi” dep himaye qilsa, yene bir terep uni “Mustebit, qanxor” dep eyibleytti. Munberdiki urushning heqiqiy urushtin perqi ikkila terep qoralsiz, amalsiz idi. “Eger ularning qolida kompyutér bilen kontrol qilinidighan uchquchisiz ayropilan, tanka we sinaretler bolghan bolsa idi...” dep oylap axirini tesewwur qilalmighan idim...

Méning heyran qalghinim, yigirme yil burun mehellimizde sawatsiz déhqanlar pars qoltuqi urushini “Kapirlar bilen musulmanlar arisida qiyametkiche dawam qilidighan urush” dep qandaq xulase qilghan bolsa, intérnét dewridiki ilimlik yashlarmu munaziride urushtin oxshash yekün chiqirip olturushatti. Menche, perqliq dewrdiki kishiler mesilige zaman, makan we pakitlarni nezerge almastin, eqide nuqtisidin qarighachqa, xulase emeliyetke emes, “Eqide” ge uyghun chiqiwatatti. Chünki, mesilige eqide nuqtisidin qarawatqanlar urushqa seweb boluwatqan bayliq talishish, milliy menpe'et toqunushi, énérgiye bixeterliki, rayon zomigerliki, mezhep ziddiyiti qatarliq amillarni tehlil qilmaytti we hésabqa almaytti. Munazirige arilashqum kelmeytti, peqet sadamning ismi tilgha élinsila héliqi “Sadam” dep isim qoyulghan Uyghur balining qan ichide yatqan haliti köz aldimgha kéliwalatti.

2014-Yili küzde mehbusluq künlirimni köktagh qamaqxanisida sanashqa mejbur boldum. Kamiridiki ékranini bir qewet qélin chang qaplighan téléwizor manga eng chirayliq körünetti. Chünki, xitay merkizi téléwiziye istansisining birla qanili chiqidighan bu körümsiz “Sanduq” tin “Memliket xewerliri we xelq'ara xewerler” dégen xet körün'gen haman etidin kechkiche qétip olturushtin qutulattuq. Shu chaghlarda “Islam döliti” süriye we iraqta rasa kéngiyiwatqan bolup her küni partlash, her küni qan ékrandin yiraq ketmeytti. Kamiridiki xitaylar térrorluqqa da'ir körünüsh chiqip bolghuche Uyghur mehbuslargha közining paxtisini chiqirip qarishatti. Bir küni bir xitay:
-Siler iraqliqlar bilen bir milletmu, sadam qehrimanmu? -dep soridi. Shu'an kamiridiki chiriliq bir akimiz:
-He'e, musulmanlarning hemmisi bir millet, sadam dégen mushundaq adem, -dep bashmaltiqini chiqardi. Qalghan xitaylar xuddi chiriliq akimizning shundaq déyishini kütüp turghandek musulmanlarni “Ittipaqsiz, qalaq, yawuz” déyiship ketti. Beziliri sadamning xémiyelik, bi'ologiyelik qorallar bilen qilghan qirghinchiliqini misal qilip qaynap ketti. Akimiz xitaychidiki “Irqiy qirghinchiliq”, “Xémiyelik qoral”, “Bi'ologiyelik qoral” dégenlerning menisini bilmigechke, ularning gépini toluq chüshinelmidi. Chüshen'gen bolsa belki sadamni aqlap bir qepes munazire qiliwetken bolatti. Sadamning ismi chiqishi bilen qan ichide yatqan héliqi bala yene köz aldimgha kéliwaldi. Xitaylargha sadamning Uyghur emeslikini deymikin dep boldi qildim. Chünki, sadamning biz bilen bir millet emeslikini xitaylargha chüshendüreligen bilen, kamiridiki Uyghurlargha, bolupmu chiriliq akimizgha uqturalmayttim. Uqturay désem, kamirida sadamning biz bilen bir millet yaki emesliki munazire qilinatti-de, Uyghurche gep qilishqanliqimiz üchün azar yeyttuq. Bu akimizdek tutulghanlar Uyghurningmu bir musteqil millet ikenlikini étirap qilmaytti, ular dunyada “Kapir” we “Musulman” dep ikkila millet bar dep qaraytti.

Xitay mehbuslar sadamning Uyghurluqi heqqidiki parangdin kéyin, söz-herikitimizni téximu qattiq nazaret qilishqa bashlidi. Téléwizorda iraq, afghanistan, süriyelerdiki ölüsh-öltürüshlerge a'it xewerler qanche köpeyse, xitay mehbuslarning bizge mu'amilisi shunche yamanlaytti. Mendin bashqa Uyghur mehbuslar xitaylarning musulmanlar heqqide déyishiwatqan natoghra bahaliri, epsaniwi gepliri we töhmetlirini uqalmighach azaplanmaytti. Ular peqet xewerdiki urushta ölgenlerning qanchisining “Musulman”, qanchisining “Kapir” ikenlikini soraytti. Men bundaq so'algha jawab bérelmeyttim. Chünki, süriye we iraqtiki urushta ölgenmu-öltürgenmu “Allahu ekber!” deytti. Urushuwatqanlar ichide kortlar, türkmenler, erebler dégendek milletler؛ sunni, shi'e, yezidi qatarliq mezhepler bar idi. Kamirdikilerge bundaq köp qutupluq weziyetni chüshendürgili bolmaytti. Chünki, ulargha dunya “Musulman” we “Kapir” din ibaret ikki qutupluq körünetti. Bu halda bizdin bolmighan kishi choqum “Kapir” bolushi, “Kapir” bolmighan adem bizdin bolushi kérek idi. Ularning mushu mentiqisi boyiche sadamni “Uyghur” démey bolmaytti.

(Maqalidiki közqarashlar aptorgha xas bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu)