“Uyghur tili özining tebi'iy éqimidin qanchilik yiraqlap ketti?” namliq maqale we cheklen'gen eserler

Uyghur tili özining tebi'iy éqimidin qanchilik yiraqlap ketti?

Bir milletning tili öz nöwitide shu millet tarixining janliq kartinisidur. Yakub grim “Bir milletning tarixigha nisbeten ustixan - söngek we qebre - képenlerge qarighanda téximu janliq bir pakit barki, u bolsimu del ularning tilidur” deydu. Uyghur tilining 20 - esirdin buyanqi murekkep kechmishlerge tolghan tereqqiyat musapisi bizge boran - chapqunluq Uyghur hazirqi zaman tarixining mu'eyyen derijidiki ich yüzini körsitip bermekte.

Bügün ürümchide yashawatqan bir Uyghur bilen nawada buningdin yüz yillar ilgiriki qeshqerde yashighan melum bir Uyghur uchriship qalsa ular arisidiki aghzaki til perqining qanchilik chongayghanliqini tesewwur qilalamsiz? buningdin bir esir burun yézilghan Uyghur tilidiki bir tékistni hazir qanchilik Uyghurlar rawan oquyalaydu hem chüshineleydu? yüz yillardin buyan Uyghur tili özining eslidiki tebi'iy éqimidin qanchilik yiraqlap ketti?

Jawab bérish unchilik asan bolmighan bu so'allar bügünki künde ana tilining teqdirige köngül bölüwatqan her bir Uyghurni qayta oylandurmaqta. Uyghur tilining yéqinqi yüz yil mabeynide ahang we teleppuz, di'alékt we shéwe, sözlük we jümle qurulmisi, yéziq we imla hemde qérindash türkiy tillar bilen bolghan munasiwiti jehetlerdiki kishini heyran qalduridighan zor özgirishlirini töwendiki nuqtilarda körsitip ötüsh mumkin:

Birinchidin, Uyghur tili yéqinqi yüz yil mabeynide ahang we teleppuz jehettin eslidiki halitidin xéli zor derijide özgergen. Gérman ékspéditsiyichisi albért fon lékok, shiwét Uyghurshunasliridin gunnar yarring qatarliqlarning 20 - esirning bashlirida turpan, qeshqer qatarliq jaylardin élip kelgen Uyghurlarning awaz matériyalliri hazir yawropa kutupxaniliri we muzéylirida saqlanmaqta. Egerde biz yüz yillar burun léntigha élin'ghan bu Uyghurche awaz matériyallirini anglighinimizda bügünki Uyghur tilining ahang we teleppuz jehettinla özgirip qalmastin, belki yene aghzaki ipadileshtiki jezibidarliq, yumshaqliq hemde xelq tiligha xas bolghan tebi'iyliktin yiraqlap ketkenlikini chongqur hés qilimiz.

Ikkinchidin, Uyghur tili ötken yüz yil ichide, bolupmu yéqinqi 30 yil mabeynide özining birqanchilighan janliq di'alékt we shéwiliridin ayrilip qélish xewpige duch kelmekte. Melumki, Uyghur tili nahayiti bay bolghan di'alékt we shéwe qatlamlirigha ige bolup, Uyghur élining oxshimighan rayonlirida özige xas til medeniyiti shekillen'gen. Wehalenki, 1950 - yillardin bashlan'ghan milletlerning til - yéziqlirini muqimlashturush hemde edebiy tilni omumlashturush dolqunida herqaysi di'alékt - shéwiler koniliqning we qalaqliqning belgisi süpitide qaraldi. 1980 - Yillardin kéyinki milliy medeniyet islahati dawamida Uyghur ahaliliri arisida edebiy tilning qaplash nisbiti künsayin chongiyip, herqaysi di'alékt we shéwilerning ishlitilish da'irisi barghanséri kichiklep bardi. Uning üstige edebiy tilning yéngi sözlerge bolghan éhtiyajini bashqa tillardin atalghu qobul qilish yaki terjimige tayinishtek bir tereplimilik xahish tüpeylidin di'alékt - shéwilardin paydilinish imkaniyitige sel qaraldi. Netijide yüz yilgha yetmigen waqit ichide lopnur di'aléktida sözleydighan tüzük adem qalmidi. Yerlik alahidiliki küchlük bolghan xoten di'aléktining da'irisimu barghanséri tariyip barmaqta.

Üchinchidin, yéqinqi yüz yilliq musapige qaraydighan bolsaq Uyghur tilining lughet terkibining bashqa tillardin qobul qilin'ghan söz - atalghular bilen ebjeshliship ketkenlikini, jümle qurulmilirining éghir derijidiki terjimige tayinish netijiside buzulghanliqini hés qilghili bolidu. 20 - Esirning bashlirida shiwét missi'onérliri qeshqerde basmixana qurghan bolup, uningda yéqinqi zaman Uyghur tilida zor miqdardiki basma buyumlar neshr qilin'ghan. Chaghatay türkiy tilidin hazirqi zaman Uyghur tiligha ötüsh mezgilidiki ötkünchi dewrge wekillik qilidighan bu basma buyumlarning tiligha nezer salghanda erebche we parsche bir qisim özleshtürme sözlerdin bashqa rus we xenzu tilliridin kirgen sözler intayin az bolup, sani nechche on'ghimu yetmeydighanliqini körüwélish mumkin. Hetta shu dewrde bir qisim yéngidin peyda bolghan pen - téxnika atalghulirinimu Uyghur tilining lughet bayliqidin paydilinip yasighan. Mesilen, “Karbon töt oksid” üchün “Kömür sasiqi”, “Oksigén” üchün “Maddetul hayat”, “Daril'étam” üchün “Yitimxane”, “Parlamént” üchün “Millet mejlisi” we wahakazalar. Wehalenki, aridin yérim esir ötüp 1958 - yillargha kelgende rus tilidin kirgen söz - atalghular Uyghur tili lughet terkibining %15 ge yetken, “Medeniyet inqilabi” dewrige kelgende xitay tilidin kirgen söz - atalghular téz sür'ette köpeygen bolup, Uyghur tili lughet terkibining %8 - %7 ge yetken. 1999 - Yili neshr qilin'ghan “Hazirqi zaman Uyghur tilining izahliq lughiti” (qisqartilmisi) ge kirgüzülgen omumiy sözlerning kélish menbesini istilistika qilghanda, erebchidin kirgen sözler %33 ni, rus tilidin kirgen sözler %31 ni, pars tilidin kirgen sözler %21 ni, xitay tilidin kirgen sözler %4 ni teshkil qilghan. Bu hal hazirqi zaman Uyghur edebiy tilining sözlük jehettin qanchilik derijide ebjeshleshkenlikini körsetmekte.

Tötinchidin, yéqinqi yüz yil mabeynide ereb élipbesi asasidiki Uyghur yéziqi birqanche qétimlar islah qilindi. Peqet 1984 - yiligha kelgendila “Ö” we “Ü” tawushliri üchün mexsus herp yaritildi. Sabiq sowétlar ittipaqidiki Uyghurlar 1930 - yillarda latin yéziqigha 1940 - yillardin kéyin kiril yéziqigha köchüshke mejburlandi. Weten ichidiki Uyghurlargha bolsa 1960 - we 1970 - yillarda xitayche pinyin asasidiki latin yéziqi mejburiy téngildi. 1980 - Yillarning axirigha kelgende yene qaytidin ereb élipbesi asasidiki kona yéziqigha köchürüldi. Her qétimliq yéziq almashturush bir ewlad kishilerning sawatsiz bolup qélishini keltürüp chiqardi. Buning bilen Uyghur tilini qéliplashturush we takamullashturush ishi qiyinliship bardi. Uning üstige Uyghur tilining imla qa'idisi her dewrde bir qétimdin özgertilip peqetla tikishi toxtimidi. Yéqinqi qisqighiche 30 yil ichide Uyghur tilining imlasi 5 qétim qayta özgertildi. Mana mushundaq köp qétimliq yéziq almashturush we imla özgertish netijiside dunyada xéli chong tillar qatarigha kiridighan Uyghur tilining qa'ide - prinsipliri téxiche qéliplashmay kelmekte.

Beshinchidin, yéqinqi yüz yil mabeynide xitay bilen sowét ittipaqining türlük siyasiy oyunliri hemde orta asiya rayonini kontrol qilishtiki istratégiyiliri tüpeylidin Uyghur tilining bashqa qérindash türkiy tilliri bilen bolghan ariliqi barghanséri yiraqlap ketti. Sabiq sowétlar ittipaqi hökümitining 1920 - yillardin bashlan'ghan “Sotsiyalistik sowét milletliri” yaritish hemde yéngi shara'itta herqaysi milletlerning musteqil edebiy tilini berpa qilish pilani küch körsitip, pütkül orta asiyada esirler boyi ortaq edebiy til rolini oynap kelgen chaghatay türkiy tili atalmish hazirqi zaman tillirigha parchilinip ketti. Buning netijiside chaghatay türkchisini ortaq edebiy yéziq til süpitide ishlitip kelgen özbékler we bashqa qérindash xelqler öz aldigha musteqil milliy tillirini yaritishqa kirishti. Uyghur tilimu mana mushundaq shara'itta chaghatay edebiy tilidin kéliwatqan qoyuq en'eniliridin asta - asta qol üzüp öz aldigha tereqqiy qilish yolini tutti. Uning üstige chégrining ikki teripidiki türkiy xelqlerning oxshashmighan yéziqlarni ishlitishi, dölet ayrimisi boyiche rus we xitay tillirining oxshashmighan derijidiki tesirige uchrishi hemde 1960 - yillardin kéyin chégrining bir mezgil taqilishi bilen medeniy alaqilirining üzülüp qélishi seweblik ikki arida sün'iy peyda bolghan hang barghanséri chonglap bardi. Netijide Uyghur tili bilen orta asiyadiki türkiy tilliri eslidiki chaghatay türkiy edebiy tilidin yiraqlishish bilen bir waqitta yene bir - biri bilenmu yiraqliship ketti. Téximu échinarliq yéri shuki, sün'iy rewishte berpa qilin'ghan milliy edebiy tillar öz nöwitide yene xelqning janliq éghiz tilidinmu yiraqliship ketti.

Qisqisi, Uyghur we bashqa türkiy tillirining yéqinqi bir esirlik egri - toqay kechürmishi ularning boran - chapqunlargha tolghan milliy kechürmishlirining bir qismi bolup qaldi. Besh esir burunqi büyük mutepekkur elishir newayining tilini bügünki warisliri bir esirge yetmigen waqit ichidila terjime arqiliq chüshinidighan haletke chüshüp qaldi. Öz dewride chaghatay türkiy tilidin ibaret birla ortaq edebiy til zenjirige baghlan'ghan türkiy xelqliri bügün türlük namlardiki hazirqi zaman milliy tillirigha parchilinip ketti hemde öz - ara terjime arqiliq chüshinishidighan boldi.

“Erkin asiya radi'osi” üchün qutlan teyyarlidi