“вәтән” дегән немә?

Абдушүкүр муһәммәтимин

Биринчиси, һәрбир кишиниң өз әҗдад вә әвлади билән яшап кәлгән макан - йәни җуғрапийилик чәмбиридур. Бу тәбиий җуғрапийилик, тарихий җуғрапийилик, реал - иҗтимаий җуғрапийилик макан чәмбири болуп, “вәтән” катигорийисиниң ташқи шәртини көрситиду. Һәр бир туғулған пәрзәнт мушу макан чәмбиридә көз йоритиду.

Иккинчидин, һәр бир кишиниң өз әҗдад вә әвлади билән яратқан, варислиқ қилған миллий мәдәнийәт типи, етник роһийәт ғәзиниси _ йәни тил, фолклор, әдәбият - сәнәт, өрп - адәт, иқтисадий турмуш риҗими,

Миллий тарихи, әқидә - мизанлири, пәхир - иптихари вә ар - номус адәтлиридин һасил болған миллийәтлик чәмбири болуп, бу “вәтән”катигорийисиниң ички шәртлирини көрситиду. Һәр бир пәрзәнт мушу миллийәтлик чәмбиридә туғулиду, униңдин һалқип чиқип кетәлмәйду.

Һәрбир адәм муәййән “вәтән” вә “миллийәтлик”кә тәвә болуп, бу униң пүтүн биологийилик түзүлмиси, иҗтимаий характеригә йошурун аң _ йәни туғма җисманий вә һессий тамға басқан болиду. Униң қандақ вә қанчилик адәм болалиши омумән у яшиған тарих мәзгилидики “вәтән” вә “миллийәтлик” қимитигә бағланған.

“вәтән” худди ана қелиптәк өз пәрзәнтлирини апиридә қилиду. Охшашла униң пәрзәнтлири ана “вәтән”ниң һал - әһвали, қиммәт - етибари вә тәқдир - қисмәтлирини барлиққа кәлтүриду. Һәрким, һәр аилә өз һал - пәзиләтлиригә яриша яшиғинидәк, һәрбир милләтму һәммидин илгири ички сәвәблири _ йәни өз түркүминиң һал - пәзиләтлиригә яриша тәқдир - қисмәт кәчүриду.

“вәтән” ни тәшкил қилғучи ташқи макан вә ички миллийәтликтин икки амилда һәл қилғуч амил ички миллийәтликтур. Әгәр бу амил тарқақ, надан вә җаһаләт ичидә қалған болса. Ташқи җуғрапийилик макан амили истила вә дәпсәндә пәнҗисидә өз пәрзәнтлиригә зит васитигә айлиниду. Рошәнки, миллийәтлик типик хаслиққа вә шу сәвәблик башқа миллийәтлик түркүм тәрипидин чәткә қеқилиштин өзгә тәқдиргә дуч кәлсиму, макан вә униң байлиқлири һәрқандақ етник түркүм тәрипидин чәткә қеқилмай өзләштүрилидиған обйекттур. “вәтән”ни тәшкил қилғучи икки амилниң бир - биридин аҗрилип кетиши, бир - биригә қарши қимәткә игә болуши, тарихни бурмилаш вә йәрлик милләтниң етник мәдәнийитини һақарәтләштин ибарәт ғәйрий нормаллиқни җәзмләштүриду. Тәнтәнилик ибариләр билән безәндүрүлгән бу тарихий йүзлинишниң паҗиәлик маһийитини көрмәслик һәқиқәттин мәһрумлуқтур. Бу паҗиә үчүн пидакарлиқ қилиш сатқунлуқтур.

“вәтән” тарихи инсанийәтниң өз - өзини билиш, өз маһийәтлирини издәш, йоруқлуқ вә һәқиқәт ичидики һөрлүк үчүн күрәш қилиш тарихидин бир минутму айрилалмайду. Бу улуғ инсанийәт билән биллә “вәтән” вә милләтниң нуранә иқбалидин ғайәт зор мумкинликләрни йоққа чиқармайду. Рошәнки, һәрикәт аләмниң тиниқи, өзгириш җаһанниң биқарар қияпитидур. Мөҗизә болса, шәйиләр вә һадисиләрниң чекигә йәткәндики қайрилип тәбәссум қилишидур.

Тарих һәрқандақ пәйда қилғучи сәвәбниң һлак қилғучи сәвәбликини әзәлдин намайиш қилип кәлгән. Шуниң үчүн, бирахман динидикиләр көп қоллуқ сива илаһини һәм аләм бина қилғучи һәм аләмни һалак қилғучи муәккәл дәп етиқад қилған иди.

Һәрқандақ милләт миллий тарихини, вәтән тарихини билиш вә буниңдин иптихарлиниш һоқуқиға игә. Бу толиму нормал инсанпәрвәрликкә уйғун инсаний һоқуқ қаришидур. Һәрқандақ васитиләр билән бу һоқуқни боғуш, һақарәтләш вә бурмилаш земин кеңәймичилики вә миллий шовинизмниң аламити болуп, омумлуқ җәһәттә пүткүл инсанийәткә вә мәдәнийликкә зит зораванлиқтур. Милләтләрни милләтләргә, пүткүл инсанийәтни бир - биригә қарши қилип қоюш билән милләтләрни, уларниң қериндашлиқ вә мәдәнийәт түркүмлүк алаһидиликлирини, булардин тәбиий йосунда келип чиқидиған һоқуқий мумкинликлирини инкар қилиш виҗдансизлиқ, адаләтсизлик вә қәстикарлиқ һесаблиниши лазим. Бу қаидиләр очуқ - йоруқ күчкә игә болмиған җайда сөзләнгән муқәддәс ибариләр сүний ясандурулған сахтилиқтин вә бу сахтилиқниң өз - өзини ашкарилишидин башқа нәрсә әмәс. Хәлқләр арисиға униң мәлум қисми билән бирлишивелип, йәнә бир қисмиға қарши турушни идийә, роһийәт вә дипломатик сиясәт қиливелиш аталмиш “йирақтикиләр билән алақә орнитип, йеқиндикиләргә һуҗум қилиш тактикиси”дур. Бу, инсанийәтниң җаһаләт дәвригә хас қилмиш болуп, бүгүнки күндә униңға варислиқ қилиш - һазирқи заман җаһалитидин башқа нәрсә әмәс.

Тарих толиму узун мусапини бесип өтти. Униң кәлгүсиму наһайити узун. Инсанийәт техи һәқиқий инсанпәрвәр инсанийәткә айлинип болалмиған болсиму, бу җәрян учқур вақитқа әгишип тәдриҗий йүз бәрмәктә. Ақиланә инсанниң бурчи өтмүш билән кәлгүси арисидики һазирқи тарихни техиму инсанийликкә, униң әрки вә кишилик қимитигә лайиқ қилип яритиштин ибарәт. Кәлгүсиниң күчлүк мәсхириси вә мәдһийиси худди қиямәт күнидики һөкүм ләвһәлиридәк әбәдий тәкрарлинидиған һөкүмдур. Һәрқандақ һакимниң сәлтәнәт тәхти - таҗи, һәрқандақ пеқир мәһкумниң гадайлиқ һаса - тавиқи, һәр қандақ мәдһият яки һақарәт салнамилири бу әбәдий тәкрарлинидиған йәкүнниң һәқиқәт нури вә муқәддәс күчи алдида аҗиздур.