“Weten” dégen néme?
2013.02.02
Abdushükür muhemmet'imin
Birinchisi, herbir kishining öz ejdad we ewladi bilen yashap kelgen makan - yeni jughrapiyilik chembiridur. Bu tebi'iy jughrapiyilik, tarixiy jughrapiyilik, ré'al - ijtima'iy jughrapiyilik makan chembiri bolup, “Weten” katigoriyisining tashqi shertini körsitidu. Her bir tughulghan perzent mushu makan chembiride köz yoritidu.
Ikkinchidin, her bir kishining öz ejdad we ewladi bilen yaratqan, warisliq qilghan milliy medeniyet tipi, étnik rohiyet ghezinisi _ yeni til, folklor, edebiyat - sen'et, örp - adet, iqtisadiy turmush rijimi,
Milliy tarixi, eqide - mizanliri, pexir - iptixari we ar - nomus adetliridin hasil bolghan milliyetlik chembiri bolup, bu “Weten”katigoriyisining ichki shertlirini körsitidu. Her bir perzent mushu milliyetlik chembiride tughulidu, uningdin halqip chiqip kételmeydu.
Herbir adem mu'eyyen “Weten” we “Milliyetlik”ke tewe bolup, bu uning pütün bi'ologiyilik tüzülmisi, ijtima'iy xaraktérige yoshurun ang _ yeni tughma jismaniy we héssiy tamgha basqan bolidu. Uning qandaq we qanchilik adem bolalishi omumen u yashighan tarix mezgilidiki “Weten” we “Milliyetlik” qimitige baghlan'ghan.
“Weten” xuddi ana qéliptek öz perzentlirini apiride qilidu. Oxshashla uning perzentliri ana “Weten”ning hal - ehwali, qimmet - étibari we teqdir - qismetlirini barliqqa keltüridu. Herkim, her a'ile öz hal - peziletlirige yarisha yashighinidek, herbir milletmu hemmidin ilgiri ichki sewebliri _ yeni öz türkümining hal - peziletlirige yarisha teqdir - qismet kechüridu.
“Weten” ni teshkil qilghuchi tashqi makan we ichki milliyetliktin ikki amilda hel qilghuch amil ichki milliyetliktur. Eger bu amil tarqaq, nadan we jahalet ichide qalghan bolsa. Tashqi jughrapiyilik makan amili istila we depsende penjiside öz perzentlirige zit wasitige aylinidu. Roshenki, milliyetlik tipik xasliqqa we shu seweblik bashqa milliyetlik türküm teripidin chetke qéqilishtin özge teqdirge duch kelsimu, makan we uning bayliqliri herqandaq étnik türküm teripidin chetke qéqilmay özleshtürilidighan obyékttur. “Weten”ni teshkil qilghuchi ikki amilning bir - biridin ajrilip kétishi, bir - birige qarshi qimetke ige bolushi, tarixni burmilash we yerlik milletning étnik medeniyitini haqaretleshtin ibaret gheyriy normalliqni jezmleshtüridu. Tentenilik ibariler bilen bézendürülgen bu tarixiy yüzlinishning paji'elik mahiyitini körmeslik heqiqettin mehrumluqtur. Bu paji'e üchün pidakarliq qilish satqunluqtur.
“Weten” tarixi insaniyetning öz - özini bilish, öz mahiyetlirini izdesh, yoruqluq we heqiqet ichidiki hörlük üchün küresh qilish tarixidin bir minutmu ayrilalmaydu. Bu ulugh insaniyet bilen bille “Weten” we milletning nurane iqbalidin ghayet zor mumkinliklerni yoqqa chiqarmaydu. Roshenki, heriket alemning tiniqi, özgirish jahanning biqarar qiyapitidur. Möjize bolsa, shey'iler we hadisilerning chékige yetkendiki qayrilip tebessum qilishidur.
Tarix herqandaq peyda qilghuchi sewebning hlak qilghuchi seweblikini ezeldin namayish qilip kelgen. Shuning üchün, biraxman dinidikiler köp qolluq siwa ilahini hem alem bina qilghuchi hem alemni halak qilghuchi mu'ekkel dep étiqad qilghan idi.
Herqandaq millet milliy tarixini, weten tarixini bilish we buningdin iptixarlinish hoquqigha ige. Bu tolimu normal insanperwerlikke uyghun insaniy hoquq qarishidur. Herqandaq wasitiler bilen bu hoquqni boghush, haqaretlesh we burmilash zémin kéngeymichiliki we milliy showinizmning alamiti bolup, omumluq jehette pütkül insaniyetke we medeniylikke zit zorawanliqtur. Milletlerni milletlerge, pütkül insaniyetni bir - birige qarshi qilip qoyush bilen milletlerni, ularning qérindashliq we medeniyet türkümlük alahidiliklirini, bulardin tebi'iy yosunda kélip chiqidighan hoquqiy mumkinliklirini inkar qilish wijdansizliq, adaletsizlik we qestikarliq hésablinishi lazim. Bu qa'idiler ochuq - yoruq küchke ige bolmighan jayda sözlen'gen muqeddes ibariler sün'iy yasandurulghan saxtiliqtin we bu saxtiliqning öz - özini ashkarilishidin bashqa nerse emes. Xelqler arisigha uning melum qismi bilen birlishiwélip, yene bir qismigha qarshi turushni idiye, rohiyet we diplomatik siyaset qiliwélish atalmish “Yiraqtikiler bilen alaqe ornitip, yéqindikilerge hujum qilish taktikisi”dur. Bu, insaniyetning jahalet dewrige xas qilmish bolup, bügünki künde uninggha warisliq qilish - hazirqi zaman jahalitidin bashqa nerse emes.
Tarix tolimu uzun musapini bésip ötti. Uning kelgüsimu nahayiti uzun. Insaniyet téxi heqiqiy insanperwer insaniyetke aylinip bolalmighan bolsimu, bu jeryan uchqur waqitqa egiship tedrijiy yüz bermekte. Aqilane insanning burchi ötmüsh bilen kelgüsi arisidiki hazirqi tarixni téximu insaniylikke, uning erki we kishilik qimitige layiq qilip yaritishtin ibaret. Kelgüsining küchlük mesxirisi we medhiyisi xuddi qiyamet künidiki höküm lewheliridek ebediy tekrarlinidighan hökümdur. Herqandaq hakimning seltenet texti - taji, herqandaq péqir mehkumning gadayliq hasa - tawiqi, her qandaq medhiyat yaki haqaret salnamiliri bu ebediy tekrarlinidighan yekünning heqiqet nuri we muqeddes küchi aldida ajizdur.