Yanchuqqa yézilghan xet

Köktagh qamaqxanisigha yötkilip, tikquduq(liyudawan) qamaqxanisida bashlighan künde besh ming qedem méngish pilanim toxtap qaldi. Hawalanma taqaq, kamérda mangghudek boshluq kichik bolghach heriketsizlikte bedenlirim boshap qedemlirim éghir kélishke bashlidi. Sémont polni sürtsemmu terlep kétettim. Heriket qilay dep besh alte métir kélidighan pegahta méngishqa bashlisam bashqa Uyghur mehbuslarmu keynimdin egishetti. Adette bir yerge kélip uzaqraq parang qilghili bolmaydighan bolghachqa mushundaq méngip Uyghurche sözlep xumarimizni basattuq. Yaman yéri shunche awaylisimu ularning putidiki kishenler sharaqlap taxta kariwattiki xitay we tunggan mehbuslarning chiraylirigha bizarliq yamraytti.

Kamérgha kirginimge bir aydin ashqan bolghachqa hemme mehbuslarning xuy-peyli bilen tonushup qaldim. Deslep manga guman bilen qarighan Uyghur mehbuslar emdi ichini échip parang sélishqa bashlidi. Kirgen künüm saqalliri aqirip ketken ikki bowaygha qarap ichim siyrilghan idi. Parangliship qarisam, ular téxi emdi elliktin ashqan ottura yash kishiler iken. Ular ayalliri yüzini niqablap özi saqal qoyghanliqi seweblik tutuluptu. Bowaylardin birining ikki oghli misirda oquydiken.

Tikquduq qamaqxanisida bir pakistanliq mehbusqa terjimanliq qilghinim arxipimda bille kelgenmu qandaq bizge mes'ul qazaq gundipay bir küni bir resimdiki xetni terjime qildurmaq bolup kéliptu. Resimde erebche “Xalid, silah, seyf” dégen üch söz turatti.

Bu siyasiy guman bilen tutulghan bir mehbusning bilikige chékilgen xet bolghach soraqchilar bekrek qiziqmaqta idi. “Xalid” dégen sözdin eqlimge islam tarixidiki meshhur sahabe, qabil qomandan xalid ibni welid keldi. Keynige kelgenliri qoral, qilich dégen menide idi. Eger bu menilerni dep bersem bichare balini “Islam üchün köreshken xalid ibni welidke oxshash qoralliq urushni terghib qilmaqchi” déyishi mumkin idi. Shunga chandurmay “Üchilisi adem ismi, qizlarning ismidek qilip turidu, bizde sefiye, xalide dégen isimlar barghu, shuningdek qiz dostining ismimu téxi!” dep qoydum. Gundipay mendin bu isimlarni “Islamdiki birer qehriman yaki dini dahiylarning ismimu,” dep soridi. Men ular bilen héch alaqisizliqini, ereblerdiki xristi'an we yezidilerdimu bundaq isimlarning barliqini dédim.

Qazaq gundipay ereblerning ichide islamdin bashqa dindiki kishilerningmu barliqini anglap heyran qaldi. Birdem paranglashtuq. Méning xizmitimni, oqush tariximni anglap, déloyumni sorap bolup kétip qaldi. Bir chaghda qarisam ma'arip, psixologiye we jem'iyetshunasliqqa da'ir kitablarni kirgüzüptu. Adette chirayi soghuq körünidighan bu qazaq yigit manga shu küni bekla illiq köründi.

Gundipayning tömür ishik sirtidin birni külümsirishi we kitab kirgüzüshi kamér ichini külkige kömüwetti. Adette sen dep gep qilidighan ghéni teleppuzini sizge özgertti. Ezeldin manga buyruq qilip kön'gen hakawur xitay, tungganlar éghizi-éghzigha tegmey xushamet qilishqa bashlidi. Désem démisem yene shu tamakining temeside manga yaxshichaq bolushmaqta idi. Chünki ular kitab kirgen kamardin tamakiningmu kirishini muqerrer dep bilishetti.

Kamérdiki parixorluq bilen kirgen xitay mehbuslar we aqchi tungganlar tutulushumgha seweb bolghan pa'aliyetlirimni anglighanlirida ishinelmidi. Ularche mendek bir ademning jinayetchi atilip türmige kirishi bir tasadipiyliq bolmisa bir suyiqest bolushi kérekmish. Bireylen: “Sen esli xelq qurultiyigha wekil bolidighan adem ikensen” dégen idi. Men jawaben “Toghra deysen, men zadi Uyghurning wekili, emma kompartiye birdin-bir wekil biz, sen düshmen deydu. Biz kompartiye bilen salahiyet taliship qalduq” déginim hélimu ésimde.

Uyghur mehbuslargha, bolupmu beshkéremlik turghun akigha méning erebche xetlerni oquyalighinim we gundipaygha bergen jawabim bek yarap kétiptu. Turghun aka shu xushalliqida öyidin kirgen, téxi kiyishke ülgürmigen bir yürüsh tenheriket kiyimini hediye qiliwetti. Sap paxtidin tikilgen dangliq markiliq süpetlik isport kiyimi hepte axirida uchamgha chiqquche yastuqum boldi, chünki kamérda yastuq bérilmeytti.

Köktagh qamaqxanisida yaxshi yéri hepte axiridiki aram künliride xalighan kiyimlerni kiyishke ijazet bar iken. Burunqi qamaqlarda mehbus kiyimi uchimizda bolmighan haman gunahkar bolattuq, shunga her da'im shu lenetlik kiyim kiyiklik bolatti. Siyasiy mehbus bolghan chaghlirimda hetta uxlighan waqittimu qizil jilitkini kiyishke mejburlaytti. Pütünley nilondin tikilgen kiyim kéchide qizdurup ademni rahetsiz qilatti. Hediye alghan shu hepte axirida tutqun hayatimda tunji qétim lenetlik külreng mehbus kiyimining ornigha aquch renglik isprot kiyimi kiyip hayajandin olturalmay qalghan idim.

Qamaqta bu hörlük libasimni pursetla chiqsa kiyip yürgen bilen ich téshigha tepsiliy qarap baqmighan ikenmen. Qamaqtin chiqqan heptisi ayalim kir yuyushqa tutunup isport kiyimning ishtan-yanchuqigha yézilghan bir xetni bayqaptu. Ishtanni qolumgha élip aldirap oqushqa bashlidim: “Qedirlik dada, séni körmigili bügün 187 kün boldi. Anam we ini-singillirim tinch aman turduq. Bizdin ensirime. Deslepte bu musibetke ishinelmey, qoyghan-tutqunimni bilelmey yürdüm. Axiri her ishta bir hékmet bar dep sewr qildim. Séning baringda etigende bamdatqa oyghitip qoyup chiqip ketseng, xuddi hashargha heydigendek teste qopup namazdin kéyin anamgha körsitish üchün birer ikki bet qur'an oqup uxlap qalattim. Hazir ezandin burun oyghinipla namazni oqup malgha chiqip kétimen. Öyning ghémi, anamning köz yéshi, ini-singillirimning quruq tonglatquni toxtimay échip-yépishliri méni uxlatmaydu. Sen öy ijare élip bergen ustazning qéshigha bérishtin ümid üzüldi. Emma ustaz bolmisimu arzuyungdikidek qari bolush iradem kücheydi. Séni tutqanda pirawinimu élip ketken, qayturup bermidi. Hazir malgha aptobus bilen barimen. Deslepte sésiq puraydighan aptobusta qistiship öre turush bekmu éghir keldi. Lékin hazir aptobus manga dersxana. Her küni top bazargha barghiche we mal élip yan'ghiche télifondin qur'an yadlaymen. Méning qari bolghinimni körgüng bar idi, bügün men qari boldum dada, shu armanliring qulaq tüwümde bolghach, xeterge tewekkül qilip bu xushxewer yetküzdüm. . .” axirqi qurlar suwushup ketken bolup köz yashlirida höllinip ketken bolsa kérek, her qanche sinchilapmu oqughili bolmidi.

Xuddi isport kiyimining bashqa yerliridinmu birer herp chiqip qalidighandek örüp-chörüp qarap kettim. Ishtanning sol yanchuqigha imir-chimir herpler bilen yézilghan xetlerdin bashqa bir nerse bayqalmidi. Ichimdin bir uh chiqti, yil boyi baghqa ishlep, séwetni quchaqlap höl, quruq yel-yémishler bilen hepiliship ömri ötken turghun aka bu ghelibining huzurini sürelmeytti. Nechche on yil japa tartip emdi béli tüzlen'gende béshigha toqmaq tegken 50 yashliq boway bu xushxeweni anglashtin mehrum idi.

***Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.