Zunun qadiri wapatining 30 yilliqida (1): yazghuchining terjimihaligha yézilmighan bezi weqeler

1962-Yilidiki sowétqa qéchish dolqunida yazghuchi zunun qadiri

Bu yil 24-séntebir 20-esir Uyghur edebiyatidiki ataqliq yazghuchi we dramatorg zunun qadirining wapatigha 30 yil tolghan xatire kündur. 

Zunun qadiri zamaniwi Uyghur edebiyatining meshhur wekilliridin biri bolup, u Uyghur edebiyatida hékayichiliq we dramichiliqning shekillinishi shundaqla tereqqiyatigha körünerlik töhpe qoshqan yazghuchidur.

Yazghuchi zunun qadiri 1912-yili tarbaghatay wilayitining dörbiljin nahiyiside dunyagha kelgen bolup, u pütün hayatida shéng shisey dewri, gomindang dewri, sherqiy türkistan jumhuriyiti dewri we 1949-yilidin kéyinki kommunist xitay hakimiyitining hökümranliq mezgilliridiki boran-chapqunluq yillargha shahit bolghan.

Yazghuchi zunun qadiri yashighan murekkep tarixiy dewrler uning hayatigha, idiyesige we ijadiyet jeryanlirigha chongqur tesirlerni körsitidu. Bezi tetqiqatchilar zunun qadirining hayati we ijadiyet yolini “Qiyin tallash” ichide arisaldichiliqqa tolghan dep baha béridu. Emeliyette yazghuchi zunun qadirila emes, belki 20-esirdiki köpligen Uyghur yazghuchilirining hayati we ijadiyet musapilirimu ene shundaq murekkep jeryanlar bilen xaraktérlen'gen. 

Yazghuchi zunun qadirining egri-toqay hayat musapisidiki bezi muhim tarixi weqeler ilgiri neshr qilin'ghan Uyghur edebiyat tarixi, Uyghur edebiyati derslikliri we bashqa kitablarda tilgha élinmighan. Bolupmu uning 1962-yilidiki ili we chöchek xelqining sabiq sowét ittipaqigha qéchish dolqunida chet'elge chiqip ketmekchi bolghanliqi hazirghiche éytilmighan hékaye süpitide metbu'atlarda köp tilgha élinmay keldi.

Zunun qadiri wapat bolup 30 yil ötken bügünki künde awstraliyede yashawatqan edib exmet igemberdi nijadi bilen türkiyede yashawatqan sultan mexmut qeshqerli 1962-yili yazghuchi zunun qadirining sowét ittipaqigha chiqip ketmekchi bolghanliqi heqqide özliri bilidighan we shahit bolghan weqelerni eslep ötti. 

Exmet igemberdi bu heqte ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi: “1962-Yili 29-may küni zunun qadiri yalghan saqal-burut we shilepiler bilen niqablinip sowét chégrasigha yétip baridu. Epsuski, u chaghda sowét chégrasi alliqachan taqilip bolidu. Chégradin ötelmigen zunun qadiri amalsiz arqigha qaytishqa mejbur bolidu. Shundin kéyin zunun qadiri ghuljidiki öyige nezerbend qilinidu. Kéyin u ürümchige élip kélinip mesilisini tapshurushqa qistilidu”.

Exmet igemberdi yene mundaq deydu: “Eyni waqitta zunun qadirining chégradin ötüshini almutadiki ziya semedi qatarliq sepdashliri alliqachan xewer tapqan bolup, ziya semedi bashliq Uyghur ziyaliyliri chégraning u teripide zunun qadirining kélishini kütidu. Epsuski, zunun qadiri chégradin ötelmeydu.”

Bu heqte hazir istanbulda yashawatqan proféssor sultan mexmut qeshqerlimu öz eslimilirini teqdim qilip, mundaq deydu: “Eyni waqitta zunun qadirigha uning qazaqistan we özbékistandiki bezi dostliri xet yazghan iken. Anglishimche, burun chöchekte xizmet qilghan abduqadir zununi dégen adem zunun qadirgha xet yézip uning chiqip kétishini tewsiye qilghan iken. Kéyin zunun qadiri mesilisini tapshurushqa mejbur qilin'ghinida özining qéchish üchün emes, belki roman yézishqa matériyal izdep barghanliqini éytqan iken. U yene tügimes siyasiy heriket we küreshlerdin zérikkenlikini, shuning üchünmu chégradin ötüp kétish xiyalida bolghanliqini kéyinki qiyin-qistaqlar jeryanida étirap qilghan iken.”

Bu waqitlar zunun qadirining memliketlik xelq qurultiyining ezasi, shinjang yazghuchilar jem'iyitining re'isi qatarliq wezipilerni ötewatqan waqitliri bolup, bundaq yuqiri emel tutqan, imtiyazgha érishken zunun qadirining chet'elge qéchishining, téximu éniqraq éytqanda, chet'elge qéchishqa mejbur bolushining sewebi néme?

Bu heqte pikir bayan qilghan doktor memtimin ela zunun qadirining sowét ittipaqigha qéchishqa urunushining xuddi nurghunlighan Uyghur ziyaliylirigha oxshashla erkin pikir qilalmasliq, özining idiyesini erkin ipadiliyelmeslik shundaqla hayatining xewpke uchraydighanliqini aldin hés qilghanliq sewebidin bolghanliqini ilgiri süridu. Bolupmu 50-yillarning axirlirida bashlan'ghan “Yerlik milletchilerge qarshi turush” herikiti jeryanida Uyghur serxillirining her xil töhmetlerge we paji'elik teqdirge uchrighanliqidin qattiq ümidsizlen'gen zunun qadirining mushundaq qiyin tallashni tallighan bolushi mumkinlikini tekitlep ötidu.

U yene zunun qadirining sowét ittipaqigha qéchishqa urunushining kommunist xitay hakimiyitining qorqunchluq epti-beshirisini körgendin kéyinki, bolupmu xitay kommunistliri bazargha séliwatqan xitayche sotsiyalizm tüzümining rezil mahiyitini chüshen'gendin kéyinki tallash ikenlikinimu eskertip ötidu.

Hörmetlik radi'o anglighuchilar, yuqirida ataqliq yazghuchi zunun qadirining 1962-yildiki sowét ittipaqigha qéchishigha munasiwetlik programmini diqqitinglargha sunduq. Awstraliyedin uchqun teyyarlidi.