Trần Sơn Nam - Việt Long
Chế độ Cộng Sản ở Ba lan cáo chung từ ngày có bầu cử tự do năm 1989, là lần đầu tiên tại khối Đông Âu dưới ảnh huởng của Liên Bang Xô Viết. Nhưng sau đó chính phủ hậu Cộng Sản của Lech Valexa, lãnh tụ Công Đoàn Đoàn Kết, lại thất bại trong chính sách cầm quyền, khi người dân Ba Lan bỏ phiếu chọn một liên minh cánh tả gồm nhiều cựu đảng viên Cộng Sản.

Hôm Chủ nhật vừa qua thì liên minh trung hữu lại đánh bại liên minh cánh tả, giành lại chính quyền trong một cuộc bầu cử dân chủ và trong sạch. Đề cập đến những diễn tiến dân chủ ở Ba Lan, Việt-Long trao đổi với ông Trần Sơn Nam về chặng đường đổi thay quyền lực ở một xứ vẫn khá gần gũi với Việt Nam từ những ngày còn chiến tranh lạnh đến nay.
Hỏi: Thưa ông Trần Sơn Nam, trước hết nhờ ông nhắc lại quá trình thay đổi quyền hành ở Ba lan hồi cuối thập niên 1980?
Đáp: Sau ngày chế độ Cộng Sản ở Ba Lan sụp đổ vào tháng 6 năm 1989 do phong trào tranh đấu của Công Đoàn Đoàn Kết dưới sự lãnh đạo của ông Lech Walesa, đến đầu tháng 1 năm 1990 thì đảng Cộng Sản Ba Lan tự giải tán và những người Cộng Sản bắt đầu thành lập những đảng mới.
Những đảng này được đặt tên hoặc là dân chủ xã hội, hoặc mang màu sắc khuynh tả, đặc biệt phải kể đến đảng Liên Minh Dân Chủ khuynh tả cầm quyền, cùng với một số đảng nhỏ khác ở cánh tả, trong 5 năm vừa qua.
Hỏi: Thưa ông, sau khi đạt được thắng lợi năm 1989, thúc đẩy được sự sụp đổ của chế độ Cộng Sản, tại sao liên minh Công Đoàn Đoàn kết không giữ vững được chính quyền trong tay và những người Cộng Sản cũ đã trở lại chính quyền trong những năm sau đó?
Đáp: Thưa, trong giai đoạn chuyển tiếp từ chế độ Cộng Sản sang chế độ dân chủ, trong hơn một thập niên, Ba Lan đã trải qua nhiều thử thách. Những thử thách này có thể được coi như điển hình cho những biến chuyển của thời kỳ thường được gọi là "hậu Cộng Sản" ở những nước theo Xã Hội Chủ Nghĩa trước đây.
Trước hết về trường hợp Ba Lan đang nói đây thì ngay giai đoạn chuyển tiếp rất ngắn (hơn một năm) đặt dưới quyền một Thủ Tướng thuộc Công Đoàn, ông Mazowiecki, người cầm đầu của Công Đoàn là ông Lech Walesa (Va Lê Xa) được bầu làm Tổng Thống.
Đây là thời kỳ cực thịnh của Công Đoàn. Rồi tiếp theo ngay thời kỳ cực thịnh là những tranh chấp, chia rẽ trong nội bộ Công Đoàn làm cho ảnh hưởng của Công Đoàn suy giảm. Không những thế chính phủ lại không giải quyết nổi những vấn đề nhân sinh liên quan đến đời sống hàng ngày của người dân.
Tình trạng của Ba Lan dưới thời Cộng Sản quá kém cỏi nên chỉ có thể đi lên được sau khi đã mở đường trở lại cho tư nhân có cơ hội làm ăn chứ không thể nào đi xuống được nữa, Đi từ chỗ thấp đi lên thì kết quả vẫn dễ thấy hơn.
Về kinh tế thì tuy chủ trương kinh tế thị trường có đem lại một số kết quả, nhưng trên thực tế gia sản do chế độ cũ để lại nặng quá và không dễ một sáng một chiều có thể xóa bỏ hết, còn về chính trị thì tất cả là một tình trạng không ai kiểm soát nổi với gần 20 đảng ra tranh ghế trong cuộc bầu cử năm 1993.
Và kết quả là những người Cộng Sản cũ lại thắng cử nhờ đòan kết hơn. Họ trở lại chính quyền và đến năm sau, 1995 thì một người thuộc đảng Cộng Sản cũ, nhưng với một bộ mặt rất ôn hòa, ông Kwasniewski, đánh bại ông Va Lê Xa, trở thành Tổng Thống Ba Lan.
Hỏi: Trong những năm gần đây, mặc dầu có nhiều thay đổi trong nội bộ về mặt chính trị, nhưng Ba Lan cũng đã đạt được nhiều kết quả tốt về phương diện kinh tế nếu đem so sánh với những nước Cộng Sản cũ, đây là công trạng của những chính phủ không Cộng Sản hay của những chính phủ của những người Cộng Sản cũ?
Đáp: Thưa thực ra thì người ta phải nói rằng tình trạng của Ba Lan dưới thời Cộng Sản quá kém cỏi nên chỉ có thể đi lên được sau khi đã mở đường trở lại cho tư nhân có cơ hội làm ăn chứ không thể nào đi xuống được nữa, Đi từ chỗ thấp đi lên thì kết quả vẫn dễ thấy hơn.
Vả lại ngay trong những năm chính phủ được đặt dưới quyền những người Cộng Sản cũ, họ cũng không còn con đường nào khác là kêu gọi những nước bên ngoài đầu tư vào Ba Lan và đó chính là động lực đẩy mạnh sự phát triển của nước này nhanh hơn những nước trong vùng Đông Âu. Mức tăng trưởng kinh tế năm 2004 là 4,3% và lợi tức bình quân đầu người của Ba Lan là 7,300 dollar quả là những con số đáng chú ý.
Hỏi: Với kết quả về mặt kinh tế như vậy tại sao đảng cầm quyền trong tay những người Cộng Sản cũ lại thất bại trong cuộc bầu cử vừa qua ?
Đáp: Đây chính là mấu chốt của vấn đề. Trong những năm vừa qua, người dân Ba Lan được thấy phơi bầy ra ánh sáng nhiều chuyện tai tiếng quá, và tai tiếng chỉ vì tham nhũng quá độ từ phía những người cầm quyền. Người ta chuyền tay những cuốn băng ghi những lời yêu cầu đóng góp từ phía những người thân chính quyền và ngay cả đảng chính quyền cũng phải xin lỗi bằng điện thoại về những lầm lỗi của mình. Ngoài ra, mặc dầu mức phát triển vẫn tạm giữ được, nạn thất nghiệp lên quá cao, gần tới 18%, so với trên dưới 10% ở Pháp và ở Đức.
Trong những năm vừa qua, người dân Ba Lan được thấy phơi bầy ra ánh sáng nhiều chuyện tai tiếng quá, và tai tiếng chỉ vì tham nhũng quá độ từ phía những người cầm quyền. Người ta chuyền tay những cuốn băng ghi những lời yêu cầu đóng góp từ phía những người thân chính quyền và ngay cả đảng chính quyền cũng phải xin lỗi bằng điện thoại về những lầm lỗi của mình.
Hỏi: Nay thì hai đảng cánh hữu là đảng Luật Pháp và Công Lý (Law and Justice) cùng với đảng Diễn Đàn Công Dân (Civic Platform) đã thắng phiếu trong ngày bầu cử Chủ nhật vừa qua, chủ trương những đảng này ra sao ?
Đáp: Hai đảng này được gọi là hữu khuynh nhưng thực ra gọi họ là bảo thủ ôn hòa thì đúng hơn, nghĩa là gần về phía giữa nhiều hơn là phía hữu. Đảng Luật Pháp và Công Lý, trái ngược lại với một số người dự đoán, chiếm phần thắng nhiều hơn là đảng Diễn Đàn Công Dân và do đó được cử người ra làm Thủ Tướng.
Hai đảng về phần chủ trương cũng không khác nhau nhiều, nếu có khác thì ở chỗ đảng Luật Pháp và Công Lý có chủ trương nặng về phần cải cách xã hội (đánh thuế nặng những nhà giầu) và nghiêm ngặt chống tham nhũng, trong khi đảng Diễn Đàn Dân Chủ gồm có nhiều trí thức sống ở thị thành và chủ trương đánh thuế đồng loạt mọi người 15%.
Ngay lúc này thì cả hai đảng đều nhìn nhận là không có khó khăn nào nếu hai đảng cùng đứng trong một liên minh để thành lập chính phủ. Đảng Luật Pháp và Công lý thì được trên dưới 27% tổng số phiếu trong khi đảng Diễn Đàn Công Dân được trên dưới 24%, (305 ghế trong số 460 ghế tại Quốc Hội) như vậy hai đảng gom lại thì đa số sẽ về phía họ. Thất trận nặng nề nhất là đảng chính quyền, kỳ trước được 41% tổng số phiếu, đến nay chỉ còn có 11%.
Hỏi: Thưa, như vậy thì ai được cử làm Thủ Tướng?
Đáp: Đây cũng là một trường hợp đặc biệt ở Ba Lan. Theo thông lệ thì người lãnh đạo của đảng được nhiều phiếu nhất sẽ được cử ra làm Thủ Tướng. Lần này là ông Kaczynski. Ông là lãnh tụ của đảng Luật Pháp và Công Lý, nhưng ông lại bị đặt vào một trường khó xử. Ông là anh em sinh đôi với một ông Kaczinski khác hiện là thị trưởng thủ đô Vac Xa Va và đang là ứng cử viên tranh chức Tổng Thống vào tuần tới, ngày 9 tháng 10 sắp tới.
Hai ông giống nhau như đúc và nếu một ông không có nốt ruồi trên mũi thì không ai nhận được ai là ai. Ngại rằng, người dân Ba Lan không muốn có trường hợp rất có thể có được: hai anh em song sinh, một người làm Tổng Thống và một người làm Thủ Tướng, nên ông Kaczinski lãnh tụ của đảng Luật Pháp và Công Lý nhường chỗ cho một kinh tế gia có tiếng tên là Marcinkiewicz.
Hỏi: Giới quan sát quốc tế có rút đươc bài học nào từ cuộc bầu cử ở Ba Lan không?
Đáp: Tôi nghĩ là bài học trước hết áp dụng cho những người trong khối Công Đoàn Đoàn kết. Trong lúc tranh đấu chống chế độ Cộng Sản, họ đã không biết chuẩn bị để đối phó với những vấn đề sau khi Cộng Sản sụp đổ. Vì vậy khi có chính quyền trong tay, họ không có biện pháp để giải quyết những vấn đề liên quan đến đời sống hàng ngày của người dân, do đó tạo bất mãn cho dân.
Trước đây người dân chờ đợi ở họ bao nhiêu thì về sau thất vọng về họ bấy nhiêu. Ngoài ra lại có sự chia rẽ trầm trọng trong hàng ngũ lãnh đạo của họ, chia rẽ về chủ trương cũng có mà chia rẽ về tham vọng cá nhân cũng nhiều. Còn về bài học đối với những người Cộng Sản cũ thì cũng vậy.
Họ đoàn kết vì bè phái, đoàn kết để dễ bề tham nhũng. Nhưng ở vào thời đại thông tin mở rộng ngày nay, bưng bít không còn được nữa nên chỉ có những chính phủ trong sạch và thông thoáng thì may ra mới có thể tồn tại được.