Ana til heqqide qetriler

Muxbirimiz jüme
2019.02.15
abdurehim-heyt-youtube.jpg El söygen muzikant, shuningdek Uyghur xelqi arisida “Dutar shahi” dep atalghan sen'etkar abduréhim héyt ependi.
Social Media

“Uyghur tili Uyghur élida ma'arip sahesidin siqip chiqirilghan, yüzligen Uyghur serxilliri türmilerge tashlan'ghan, Uyghur tilliq eserler cheklen'gen yaki yighip kétilgen, Uyghur yazghuchilirining tili boghulghan bügünki künde Uyghur tilining kelgüsi toghriliq pikir yürgüzginimde wujudumni wehime basidu,” deydu awstraliyediki Uyghur ziyaliysi doktor memtimin ela. Uning éytishiche yene belkim bu tuyghu dunyaning her qaysi jaylirida yashap turghuchi barliq Uyghur tepekkur igilirige ortaq bolsa kérek.

Memtimin elaning yuqiriqi sözlirini xiyalimdin ötküzgech tor kézerdin ana til heqqide yézilghan shé'irlarni izdewétip aptorining kim ikenliki éniq sherhlenmigen, emma Uyghur tili heqqide pütülgen munu misralar diqqitimni chekti.


Tunji xitabida adem atining,

Yan'ghan elem bolup bizning tilimiz.

Yaralmish qissisi pütülgen chaghda,

Tewrigen qelem bolup bizning tilimiz.

Shuninggha oxshash qetriler qatarida bu misralarmu julalinip turatti. 

Alemning hékmiti pütülgen tilgha,

Men Uyghur tilimni qoyimen yandash.

Sinada muraji'et qilghanda musa,

Bowam nepesliri bolghan zamandash.


Közetküchilerning éytishiche, büyük sha'ir, mutepekkur elishir nawa'iy bundin besh esir muqeddem ana tilni ulughlash heqqide qelem tewretken bolsa, qutluq shewqige oxshash Uyghur ziyaliyliri bundin texminen yüz yil ilgirila ana tilini qoghdashning muhimliqi tekitligen iken.

Qutluq shewqining qelimige mensup ikenliki ilgiri sürülüwatqan “Ana til” namliq shé'irda ana til söygüsini munu misralar bilen bayan qilidu.


Ana til
Qutluq shewqi


Ana til bilgen kishining izzitini qilghum kélur,

Ana tilni aghzidin altun bérip alghum kélur.

Bu ana til bolsa eger amérika-yu, afriqida,

Serp étip minglarche tilla anda men barghum kélur.

Ey ana til bizge sen qalghan ulughlardin nishan,

Sen bilen rohiy zéminda iptixarlan'ghum kélur.


Tarixi menbelerge qarighanda, merhum sha'ir qutluq shewqi 1876-yili qeshqerde tughulghan we 1937-yili shingshiseyning türmisige tashlinip, 1938-öktebirde paji'elik halda öltürülgen.

Qutluq shewqi yuqiriqi shé'irlirida bayan etken pend-nesihetlik misralar, 2017-yili apréldin buyan xitay türmisige tashlan'ghan dangliq sen'etkar abduréhim héyt teripidin naxsha qilipmu éytilghan idi.

Uyghur tili tarixta misli körülmigen derijide xirisqa yoluquwatqan zamanimizda bu tilni qoghdap qélish üchün némilerni qilish mumkin? 

Bu heqte pikir yürgüzgen amérikidiki Uyghur sha'iri tahir hamut buning üchün her bir Uyghurning qolidin kélishiche tirishchanliq körsitishi lazimliqini bildürdi.

“Uyghur tili méning hayatim” dep sözini dawam qilghan tahir hamutning éytishiche, Uyghur tili Uyghur éli miqyasida zor ziyankeshliklerge uchrawatqan mushundaq bir shara'itta chet'ellerde yashawatqan Uyghur yazghuchiliring Uyghur tilida eser ijat qilishni dawamlashturushi intayin zörür iken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.