“Uyghur shahzadisi” resimi bizge némilerni yetküzidu?

Quju Uyghur xanliqining paytexti beshbaliq tam resimliridin bir körünüsh (aptorning shexsi elbumidin)

En'gliyediki “Biritaniye muzéyi” özining insaniyet tarixi, sen'iti we medeniyitini eks ettürüp béridighan yadikarliqlar jughlanmiliri we körgezme buyumliri bilen dunyagha dangliq. Igileshlerge qarighanda bu muzéy 2024-yili 26-séntebirdin 2025-yili 23-féwralghiche “Yipek yoli” namida alahide körgezme ötküzmektiken.

Yipek yoli tilgha élin'ghanda, kishiler chöl we qumluqlarda kétiwatqan töge karwanlirini, qaynaq bazarlarda yipek, at we dora-dermek sodisi qiliwatqan sodigerlerni köz aldigha keltürüshi mumkin. Halbuki, heqiqiy yipek yolini noqul soda yoli dep qarisaq, xatalashqan bolimiz.

Yipek yoli yalghuz sherqni gherbke tutashturghan soda yoli bolupla qalmastin, belki mahiyet jehettin alghanda soda-sétiqtin xélila halqip ketken medeniyet chembiriki؛ asiya, afriqa we yawropa qit'elirini öz'ara baghlaydighan ghayet zor alaqe toridin ibaret. Bu qétimqi körgezme bizge yipek yolining shekillinishi, herqaysi liniyelerdiki seperler we bu jeryanda insanlarning öz'ara idiye we medeniyet almashturush tarixini yorutup bérishni meqset qilghan. Gerche qedimki yipek yolini boylighan jaylarda dölet we sheherler berpa bolghili birqanche ming yillar bolghan bolsimu, emma mezkur körgezme eyni waqitta insanlargha ortaq dinlarning shekillinishige shahit bolghan dewrler yeni 6-esirdin 11-esirge tewe bolghan, 29 din artuq döletning muzéyliridin keltürülgen buyumlar nuqtiliq halda körgezme qilin'ghan iken.

Melum bolushiche, “Yipek yoli” körgezmiside orun alghan buyumlarning ichide 12-esirdiki al-idris dunya xeritisi, koréyedin tépilghan ottura asiya uslubidiki altun xenjer, dunxu'angdin tépilghan 11-esirge tewe ottura tüzlenglik elchilirining resimi qatarliqlardin bashqa yene bir qisim ottura asiyadiki özbékistan we tajikistan muzéyliridin ariyetke élin'ghan buyumlarmu körgezmige qoyulghan. Mezkur körgezmide qedimki yipek yolining tügünige jaylashqan Uyghurlar yashap kelgen zéminlargha tewe buyumlarning sanining köp bolmasliqi we tépilghan jayining “Shinjang yaki dunxu'ang, xitay” dep eskertilishi kishini ümidsizlendüridu. Emma körgezmide sani az bolsimu, bügünki künde xitay hökümiti teshwiq qiliwatqan “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi” idiyesining put tirep turalmaydighanliqini ispatlap béridighan Uyghurlar we ulargha tewe medeniyet izliri eks ettürülgen buyumlar hem mewjuttur.

Bularning ichide eng diqqet tartquchi buyumlardin biri qochu Uyghur xanliqining hökümdarining depne yopuqi idi. Bu depne yopuqi qandaq qilip en'gliyege kélip qaldi?

wikimedia.org

 Paxtidin ishlen'gen uzunchaq lewhe shekillik bu buyum eng deslepte 1902-yili “Gérmaniye turpan ékspéditsiye etriti” sepiri jeryanida idiqut qedimiy shehiri xarabisidiki qebridin qéziwélin'ghan bolup, gérmaniyege élip kétilgen we hazirghiche bérlindiki döletlik muzéyda saqlanmaqta. Bu qétim biritaniye muzéyining orunlashturushi bilen london shehirige élip kélinip, téximu köp kishilerning ziyaret qilishigha sunulghan.

Bu depne yopuqidiki portrét resimi bizge anche natonushmu emes. Bu resim Uyghur élining meshhur sen'et namayendisi qatarida tonulghan we eng köp tarqalghan eserlerdin biri bolup, ilim saheside “Shahzade resimi” yaki “Uyghur shahzadisi” dep atalghan.

Alimlar tekshürüsh tetqiqat netijiside depne yopuqining yil dewri 10-esirning axiridin 11-esirning bashlirighiche bolghan dewr bolushi mumkin, yeni qochu Uyghur élide budda dinigha köchüsh aldidiki ötkünchi dewrlerde yoruqluqqa chiqqan dégen qiyasini otturigha qoyghan. Qedimki qochu Uyghur élide bu xil depne yopuqi “Hayatliq we qayta tirilish” chüshenchisige atalghan bir türlük diniy resmiyet üchün qollinilattiken. Yopuqning uzunluqi 145 santimétir, kengliki 51.5 Santimétir, qélinliqi 0.5 Santimétir kélidu. Yopuqqa sizilghan resimge kelsek, alimlar kiyim-kéchekler, simwolluq belgiler, qolyazma, shuningdek resim uslubi qatarliq éléméntlardin resimdiki kishining qochu Uyghur xanliqining idiqutliridin yeni hökümdarliridin bolushi mumkinlikini körsitidu.

Resimde kimlik mesilisi hel qilghuch amil bolup, étnografiyelik, til we arxé'ologiyelik közneklerdin höküm qilishqa toghra kéletti. Yaponiyelik takaw moriyasu (Takao Moriyasu) we gérmaniyelik pétir zémi (Peter Ziemi) qatarliq alimlar hökümdar portrétining ikki teripidin orun alghan qedimki Uyghur tilida yézilghan béghishlimining tili we yéziqi üstide chongqur izden'gen we bu shahzadining kimlikini éniqlashta chong rol oynighan.

Tilshunaslar yopuqning her ikkila teripige yézilghan, “Atamning rohigha atap qara tutuq” dégen sözlerdin we bashqa pakitlargha asasen, bu yopuqning hökümranning oghli teripidin hawale qilip yasitilghanliqini perez qilishqa bolidu dep qaraydu. “Qara tutuq” sözi heqqide hökümdarning ismi bolushi mumkin dégen köz qarashni ilgiri sürgüchiler mewjut. Derweqe, qochu Uyghur xanliqida qedimki Uyghur kishi isimliri asas qilin'ghan bolup ulugh we ésilzade menisini bildüridighan “Qara” sözi bilen kelgen isimlardin köp uchraydighanliri qara temur, qara yultuz, tunga qara sangghun dégendek isimlarni misal qilip ötüsh mumkin. Emma alimlar resimde eks etken bashqa amillarni közde tutqan halda, “Qara” sözining xanzadilerge xas emel nami bolushi mumkinlikini otturigha qoyidu. Bu sewebtin hökümdar obrazi chüshürülgen bu depne yopuqi “Qara tutuq” yopuqi depmu atilidu.

Portréttiki kishining kimlikini éniqlash üchün uning qiyapet teswirini inchike analiz qilishqa toghra kélidu. Resimde gewdilendürülgen amillardin qarighanda, bu resim her jehettin közetkende yuqiri qatlam nesebidiki kishining teswiriy sizmisi ikenlikidin dérek bérip turidu. Üch achimaqliq qara renglik taj sheklidiki bash kiyim, uzun ton, altun taqiliq kemer we uninggha qisturulghan qelem we chaqmaq téshi qatarliq buyumlar, qonchluq xurum ötük qatarliq kiyim-kéchekler, shundaqla resimdiki kishining retlik chach-saqalliri we qol isharisi qoshulup, bizge bu bir salapetlik, nepis kiyin'gen eng yuqiri tebiqidiki Uyghur er kishining obrazini yetküzüp béridu. Qochu Uyghurlirining kündilik turmushi heqqide tetqiqat élip barghan türkolog anna mariye won gaba'in xanim ilgiri uzun ton we ötük kiyish aditining ottura asiya at medeniyitini eks ettürüp béridighanliqini, bu xil kiyinish aditining qochu Uyghurliri arisida omumlashqanliqini tekitlep ötken idi.

 Ikonofrafiyelik belgiler we sen'et uslubi bizge resimdiki kishining xan jemetige tewe ikenlikidin xewer bergen bolsa, undaqta téximu ichkiriligen halda qaysi xan ikenlikini perez qilish mumkinmu?

Depne yopuqining yil dewri 10-esirning axiri we 11-esirning béshi dep perez qilin'ghan bolsa, bu dewrdiki hökümranlargha a'it bolghan melumatlar üstide izdinishni telep qilidu. Gerche qochu Uyghur xanliqining barliq hökümdarlirining isim sheripi bizge toluq yétip kélelmigen bolsimu, oxshimighan menbelerde bir qisim qaghanlarning isimliri xatirilen'gen. Nöwette alimlar tarixiy menbelerde arslanxan yaki arslan qutluq bilge dep tilgha élin'ghan hökümdar meniside istémal qilin'ghan “Idiqut” ning 1007-yilidin 1024-yilighiche textte olturghanliqi pakitini asas qilghan halda, bu portréttiki kishining arslanxan bolushi éhtimalliqining yuqiri ikenlikini ilgiri sürmekte.

Xulasiligende, “Yipek yoli” körgezmisige qoyulghan qochu Uyghur xanliqigha tewe bu bir parche depne yopuqi shu dewrdiki diniy we ijtima'iy muhitni eks ettürüp bérish bilen birge, eyni waqittiki Uyghur medeniyitining köp xil medeniyet tesirlirini özige mujessemligen ottura asiya medeniyet tipigha tewe ikenlikini chüshendürüp béridu.

Bu tetqiqat netijiliri xitay kommunistik hökümitining he dése Uyghurlargha tewe medeniyet buyumlirini xitay menbesige baghlap, özining mustemlike siyasitining qorali qilish rezil mahiyitini échip tashlashta, bizni emeliy pakit bilen teminleydu. Xitay teshwiqatliridiki qedimki qochu, yarghol we beshbaliq qatarliq sheherlerni ottura tüzlenglik medeniyitige baghlaydighan sepsetilerni aghdurup tashlaydu. Tarixchi jeymis milward “Yawro-asiyaning késishish éghizi: shinjang tarixi” namliq kitabida, qochu Uyghur éli heqqide “Qochu Uyghurliri döletning medeniyet we siyasiy qurulmisi jehette xitay endizisini emes, belki soghdilarning endizisini tallighan” dep körsetken. Qochu Uyghur élini qurghuchilarmu öz ejdadliridin bolghan kültékinning orxun abidilirige oyulghan “Xitaylarning yumshaq yipeklirige we tatliq sözlirige aldanmanglar” dégen agahlandurushini éside saqlighan.

Medeniyet buyumlirining izlirigha a'it delil-ispatlar bizni yene öz nöwitide, medeniyet yadikarliqlirining eyni waqittiki qollinish ehwali we diniy-tarixiy yiltizliri heqqide izdinish tetqiqatlarni téximu chongqurlashturushqa ündeydu.

[Eskertish: bu obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilmaydu]