Wang xuningning “Jenubiy shinjang sepiri” we uning arqa körünüshi

Xitay merkiziy komitéti siyasiy biyurosi da'imiy komitétining ezasi, xitay memliketlik siyasiy kéngishining re'isi Wang xuning 21-öktebirdin 24-öktebirgiche Uyghur élining qeshqer we xoten wilayetlirini tekshürüshke barghan. Uyghur nopusi mutleq üstünlükni igilep kelgen bu rayonlarda wang xuning, atalmish milletler ittipaqliqini asasiy qatlamda, mektepte we xelqning kündilik turmushida emeliyleshtürüp, jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini kichikidin bashlap balilarning idiyesige singdürüp, herqaysi milletlerni anarning danisidek zich uyushturush kéreklikini körsetken. Wang xuningning qeshqer we xotende milletler ittipaqliqini Uyghurlarning pütkül hayatigha singdürüwétishni tekitlishi sewebsiz emes elwette! chünki u del Uyghur irqiy qirghinchiliqining biwasite jawabkarliridin biridur.

Wang xuning dégen bu kishi Uyghur jama'iti arisida shi jinping, jyang zémin, xu jintaw we déng shyawping qatarliq xitay dölet rehberliridek unche tonushluq emes. Hetta köpinche Uyghurlar wang xuningning kim we néme qilidighanliqi, xitayning yuqiri derijilik rehberlik qatlimida qandaq wezipisi barliqi, shundaqla bu ademning Uyghur irqiy qirghinchiliqi bilen alaqisining bar yaki yoqluqi heqqide éniq bir melumatqa igimu emes. Emma del bu shexs xitayning Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliq siyasitining yürgüzülüshi we xelq'aradin yoshurulushida eng muhim rol oynighan. Shundaqla uning bu qétimqi jenubiy “Shinjang sepiri” ning eng asasliq sewebimu yenila Uyghurlar bilen munasiwetliktur. Bu munasiwetni biz wang xuningning Uyghurlar nopusi eng köp olturaqlashqan qeshqer we xoten'ge bérishi we u yerde qandaq körsetmilerni bergenlikidin chüshineleymiz. Buning üchün aldi bilen wang xuning heqqide azraq chüshenche hasil qilishimizgha toghra kélidu.

Wang xuning tashqi dunyada shi jinpingning eqil körsetküchisi Dep teriplinidu. Bolupmu u xitayning 19-qurultiyidin bashlap xitay merkiziy komitéti siyasiy biyurosi da'imiy komitétining 7 ezasi qatarigha kirgen bolup, shuningdin bashlap xelq'arada wang xuninggha bolghan diqqet kücheygen. Emma wang xuningning Uyghur irqiy qirghinchiliqi bilen munasiwetlik bolushi, uning 19-qurultaydin bashlap yuqiri rehberlik qatlimigha kirginidin kéyin bolghan ish emes elwette. Emeliyette wang xuning 90-yillardin bashlapla xitayning siyasiy saheside muhim wezipilerni ötep kelgen. Yeni Wang xuning heqqidiki melumatlardin qarighanda, u jyang zémin'gha “Üchke wekillik qilish”, xu jintawgha “Penniy tereqqiyat qarishi” we 19-qurultaydin kéyin shi jinpinggha “Shi jinpingning yéngi dewr xitayche alahidilikke ige sotsiyalizm idiyesi” qatarliq xas idiyelerni kötürüp chiqish meslihetini bergen.

Emeliyette, wang xuning heqqide yene azraq izdinidighan bolsaq, uning 80-yillardiki déng shyawping dewridimu, xitay siyasitidiki tesirini köreleymiz. Yeni, u chaghlar del xelq'arada kommunist döletlerning bir-birlep halaketke yüzliniwatqan dewri bolup, sabiq kommunist döletliride küchlük siyasiy dawalghushlar yüz bériwatqanidi. Dunya miqyasida kötürülgen bu xil démokratiyelishish yüzlinishi Uyghurlarghimu zor ümidlerni élip kelgen bolup, Uyghurlarmu özlirining xelq'ara qanunlarda belgilen'gen heq-hoquqliri üchün tinchliq küreshlirini bashlighanidi. Yeni 1985-yili we 1988-yilidiki Uyghur oqughuchilar herikiti del bu küreshlerning misalliridur. Derweqe, hakimiyet béshidiki déng shyawpingmu bu hadisilerning xitay hakimiyitinimu aghdurup kétish girdabigha élip bérishidin tolimu ensirewatqan waqitlar idi. Hetta bu waqitta, iqtisadiy islahatni siyasiy islahat derijisige kötürüsh telepliri xitaylar arisidimu ewjige chiqqanidi. Aqiwette, bu ehwal 1989-yilidiki tyen'enmén oqughuchilar herikitining otturigha chiqishigha seweb bolghan. Wang xuning 1988-yili fuden uniwérsitétining oqughuchilar gézitide “Zamaniwilishish yolidiki siyasiy rehberlik usuli heqqide izdinish” namliq bir maqale élan qilghan bolup, maqalining merkiziy idiyesi del xitayning shu waqittiki siyasiy yönilishini bash téma qilghan. U maqaliside, xitayning buningdin kéyinki siyasiy yüzlinishining démokratik tüzümge emes, belki mustebit tüzümge qarap tereqqiy qilishi kéreklikini, shundaq qilghandila ijtima'iy bayliqlardin ünümlük paydilinip, iqtisadni tereqqiy qildurghili bolidighanliqini otturigha qoyghan. U mezkur maqaliside yene, mustebit tüzümning xitayning hoquq qatlimini bir gewdileshtürüp, yerlik hökümetlerge hoquq bérish sewebidin kélip chiqidighan bölgünchilik, chong siyasiy özgirish qatarliq heriketlerning aldini alghili bolidighanliqini, démokratik zamaniwilashturushqa qarighanda, mustebit zamaniwilishishning téximu ünümlük bolidighanliqidek qarashlirini otturigha qoyghan. Wang xuningning 1995-yili fuden uniwérsitétidin xitay merkiziy komitéti siyasiy tetqiqat ishxanisigha yötkelgen bolup, 2002-yili bu ishxanining mudiri bolghan. Shundaqla bu xizmetni 2020-yilighiche dawam qilghan. Xitay merkiziy komitéti siyasiy tetqiqat ishxanisi bolsa xitay hökümitining ichki we tashqi siyaset pilanlirini ishlepchiqiridighan organ bolup, konkrét éytqanda bu organ xitay dölet apparatining qomandani yaki eqil ambiri hésablinidu.

Wang xuning heqqidiki yuqiriqi uchurlardin melumki, u xitayning Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliq siyasetlirining istratégiyelik pilanlirini layiheligüchi eng muhim shexslerning biridur. Bu wejidin uning xoten we qeshqerlerdiki ziyaritining Uyghurlargha qaritilghan irqiy qirghinchiliq siyasetliri bilen baghlinishliq bolghanliqimu chüshinishlik. Yeni uning bu bu qétimliq sepiride qilghan sözliridin bu nuqtini téximu éniq körüp yételeymiz. Yeni wang xuning xoten wilayiti kun'gang (昆冈) iqtisad-téxnika tereqqiyat rayoni we alaqidar karxanilarni tekshürgende, “Jenubiy shinjangning özgiche ewzellikige ige zamaniwi kesip sistémisini berpa qilish” ni, qeshqerdiki erkin soda sinaq rayoni soda mulazimet merkizi, ottura gherbiy asiya xelq'ara soda bazirigha barghanda bolsa, “Shinjangning özgiche échiwétish yéngi yolida méngip, xitayning gherbke échiwétish bazisi berpa qilish” i kéreklikini bildürgen.

Wang xuning ziyaret qilghan atalmish erkin soda sinaq rayoni soda mulazimet merkizi we ottura gherbiy asiya xelq'ara soda bazarliri bolsa, 2000 yilliq tarixqa we qoyuq Uyghurche puraqqa ige bolghan eslidiki qeshqer chong bazirining chéqiwétilishi bedilige qurulghan bazarlardur. Yeni Uyghurlarning nechche ming yillardin buyan tashqi dunya bilen soda alaqisi arqiliq iqtisadiy tereqqiyatigha asas bolghan Bu bazar, 2022-yili xitayning menpe'eti üchün chéqip tashlan'ghan. Démek, wang xuningning bu yerde ziyarette bolushi we “Shinjangni özgiche échiwétish yolida méngish” ini tekitlishi, emeliyette del Uyghurlarning bu rayondiki mewjutluqini dawamliq yoqitishni tekitlewatqanliqi dep chüshinishke bolidu.

Wang xuning yene lop nahiyesidiki rawaq budda ibadetxanisi xarabisi we qeshqer sheher pilanlash sariyigha barghandin kéyin bolsa, jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini mustehkemlesh, “Beshni qelbtin étirap qilish” ni kücheytish, ijtima'iy muqimliqni qoghdashni bashtin-axir birinchi orun'gha qoyush, shundaqla bingtüen bilen yerlikning yughurma tereqqiyatini tézlitishni otturigha qoyghan.

Wang xuning tilgha alghan “Beshni qelbtin étirap qilish” bolsa, xitay dölet kimlikini, jungxu'a milliti kimlikini, xitay medeniyitini, xitay kommunist partiyesini, xitayche alahidilikke ige sotsiyalizmni étirap qilish dégenliktur. Yeni, Uyghurlarning millet, din, medeniyet, siyasiy we ijtima'iy heq-hoquqliridin mejburiy waz kechtürülüshte qollinilghan siyasetlerning biri del wang xuning tekitligen “Beshni qelbtin étirap qilish” siyasitidur. Démek uning bu yerde Uyghurlarni pütünley assimilyatsiye qilish heqqide yolyoruq körsitiwatqanliqi ashkara. Téximu muhimi, u xotenning meschitlirini yaki qeshqerdiki héytgahni ziyaret qilmastin, belki lop nahiyesidiki budda rawiqini we qeshqer sheher pilanlash sariyini némishqa ziyaret qilidu?

Emeliyette, Uyghur élini, bolupmu Uyghur nopusi eng köp olturaqlashqan jenubiy Uyghur élidiki Uyghur nopusini tarqaqlashturup azaytish, xitayning ötken nechche on yillardiki eng muhim siyasetlirining biridur. Xitayning bu siyasiti biri Uyghur élide yolgha qoyulghan pilanliq tughut siyasiti, yer tewreshke chidamliq öy sélish namidiki kolléktip köchürüsh siyasiti, yötkep ishqa orunlashturush namidiki köchürüsh siyasiti qatarliqlarda éniq gewdilinidu. Emma Uyghur nopusini xitaylar bilen arilash olturaqlashturushmu, del Uyghur nopusini azaytishtiki muhim siyasetlerdin biri hésablinidu. Bundaq arilash olturaqlishish qurulushliri del sheher pilanlash sariyi teripidin layihelinidighanliqini hemmimiz bilimiz. Démek, wang xuningning lop nahiyesidiki budda rawiqi bilen qeshqer sheher pilanlash sariyigha ziyaretke bérishining keynide, Uyghurlarni xitaylashturush, qisqisi, qeshqer we xotendiki Uyghur nopusining ornini téz sür'ette xitay nopusigha almashturushni ima qiliwatqanliq dep chüshinishke bolidu. Yeni wang xuning bu yerde bingtüen bilen yerlikni yughuruwétish sözini qoshup tilgha élishta, del Uyghurlarni bingtüenning xitay köchmenlirige assimilyatsiye qilduruwétishni tézlitishni nezerde tutqan déyeleymiz.

 Xulasiligende, wang xuning xitayning eng yuqiri siyasiy pilanlirini tüzüsh ornining mudiri süpitide, jyang zémin dewridin tartip, shi jinping dewrigiche xitayning milletler siyasitining biwasite “Inzhénéri” dur. Ötken 20-30 yildiki Uyghurlar üstidiki barliq siyasetler emeliyette del wang xuning bashchiliqidiki xitay siyasiy tetqiqat ishxanisi teripidin xitay hökümitige teminligen bolushi mumkin. Bu wejidin wang xuningning bu qétim qeshqer we xotende biwasite ziyarette bolushimu, qandaqtur Uyghurlarning iqtisadiy we ijtima'iy tereqqiyatini ilgiri sürüsh yaki rayonni tereqqiy qildurushni meqset qilghan emes. Eksiche, Uyghurlar üchün özi biwasite tüzüp chiqqan, “Xitayche alahidilikke ige irqiy qirghinchiliq” ning téximu ünümlük yürgüzülüshige körsetme bérish, uning bu qétimliq “Jenub sepiri” ning asasiy meqsiti dep qarashqa bolidu.

[Eskertish: mezkur obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]