Xitaylarning Uyghur tili öginish qizghinliqigha néme seweb boldi?

Xitay hökümiti “Ichki mongghul”, “Shizang” we “Shinjang” qatarliq jaylardiki az sanliq milletlerni xitaylashturushqa küchep, téximu köp mekteplerning ana tilda oqutushini cheklidi

Bu yil kirgendin buyan, xitayning “Ündidar”, “Dowyin”, “Xawken” qatarliq tor supiliri we herqaysi tor betliride Uyghur tili öginish kespiy merkezlirining élanliri we til öginish filimlirining köplep tarqitilishi diqqet qozghimaqta.

Igileshlerge qarighanda bu xil Uyghur tili öginish kespiy mekteplirining ichide eng bazarliq boluwatqanliri ürümchi shinjow (鑫洲) meripet tarqitish terbiyelesh merkizi we awan'gart(步步领先) ma'arip terbiyelesh merkizi qatarliqlar iken. Bulardin bashqa yene, bir qisim xitay tili oqutquchiliri namidin shexsiy échilghan Uyghur tili öginish kurslirimu xitaylarning yaqturushigha érishken iken. Qiziqarliq yéri Uyghur tili ögitish meqset qilin'ghan terbiyelesh mektepliride ders bergüchi oqutquchilar we derske qatnashquchilarning hemmisi xitaylar ikenliki melum bolmaqta.

Uyghur éli teweside Uyghur tili kespi üchün mexsus toluq kurs we uningdin yuqiri sewiyede terbiyelesh nishan qilin'ghan aliy bilim yurtliridin shinjang uniwérsitéti, qeshqer uniwérsitéti, shinjang pédagogika uniwérsitéti qatarliqlar bar idi. Aliy bilim yurtlirida terbiyelinip chiqqanlar asasen, Uyghur tili we xitay tili kespi oqutquchisi, dölet memuri yaki terjiman bolup yétiship chiqidu. Oqushni tamamlighanlar bolupmu saqchi organliri, dölet bixeterliki idarisi we partkom qatarliq xitay dölitining nazaret we kontrol qilish funksiyelik apparati rolini öteydighan organlargha orunlashturulatti.

Hetta shinjang saqchi institutida mexsus Uyghur tili yönilishlik jinayi ishlar razwédkisi kespi tesis qilin'ghan iken. Xitay da'iriliri bu kesipning térrorluqqa qarshi turush we jem'iyet muqimliqini saqlash üchün mexsus échilghanliqini teshwiq qiliwatqan bolsimu, xitay da'irilirining Uyghurlarni idare qilish tedbirliridin biri ikenlikini yoshurup qalalmaydu.

Hazirqi ehwaldin qarighanda, Uyghur élide Uyghur tili kespige bolghan yuqiri éhtiyaj tüpeylidin aliy bilim yurtliridin bashqa köplep til terbiyelesh kespiy mektepliri échilip, xitay kursantlarning éhtiyajigha asasen türlük kurslar tesis qilin'ghan. Bularning ichide uzun muddetlik, qisqa muddetlik yaki kündüzlük, kechlik we tetillik kurslar bolupmu xitay köchmenlirining we xitay sayahetchilirining qizghin alqishigha érishken.

Undaqta Uyghur élide körülüwatqan bir qisim xitay köchmenlirining Uyghur tili öginish qizghinliqining otturigha chiqishigha seweb bolghan amil néme?

Ürümchi, qeshqer qatarliq chong sheherlerde échilghan Uyghur tili terbiyelesh kespiy mekteplirining tor bétidin érishken uchurlarda, Uyghur tili kespiy xadimlirining dölet sirtidiki organlar, tashqi soda shirketliri, sayahetchilik qatarliq sahelerde istiqbali parlaq ikenliki bayan qilin'ghan.

Xitay tor betliride chüshendürülüshiche, xitay dölitining ottura asiya we gherbiy asiya bilen bolghan soda we medeniyet almashturush alaqe ishlirining künsayin éship bérishidek ewzel shara'it, Uyghur tili kespiy xadimlirigha bolghan éhtiyajning küchiyishige seweb bolghan iken. Buningdin bashqa, axbaratchiliq, ma'arip we ilmiy tetqiqat saheliride Uyghur tili sewiyesi yuqiri bolghan ixtisasliq xadimlargha nisbeten téximu köp xizmet we tereqqiy qilish pursetliri mewjut ikenliki teshwiq qilin'ghan.

Bu xil teshwiqattin qarighanda, Uyghur tiligha bolghan éhtiyaj yuqiri bolghan ehwal astida, Uyghur tili-edebiyati bilen shughullan'ghuchilar yaki ana tili Uyghur tili bolghan oqutquchilar bekrek bu xizmet orunlirigha mas kéletti, emma xitay da'irilirining xizmetchi qobul qilish élanlirida ochuq we yoshurun halda Uyghurlarning qobul qilinmaydighanliqi eskertilgen ehwallargha duch kélip turimiz.

Xitay kommunistik partiyesi hakimiyitining Uyghurlargha qaritilghan assimilyatsiye we yoqitish siyasitining chingiyip bérishi, shundaqla 2016-yildin kéyin ewj alghan Uyghur qirghinchiliqi we medeniyet sahesidiki qirghinchiliq tüpeylidin Uyghur élidiki metbu'atchiliq we ma'arip sistémisida zor chékinish yüz berdi. Uyghur tilida neshr qilinidighan gézit-zhurnallarning mes'ulliri asasen yéngilinip, mezmun jehette peqetla xitayning qizil teshwiqati üchün xizmet qilidighan eserler bilen cheklendi. Ma'arip jehette bolsa, Uyghur tili 2017-yildin bashlap hetta bashlan'ghuch mektep ma'aripidin qaldurulup, Uyghur oqughuchilarning Uyghur tili öginishi üchün tesis qilin'ghan barliq pirogrammilar élip tashlan'ghanliqi bizge melum.

Emma bu xil weziyet xitay teshwiqatlirida bashqiche shekilde teshwiqat qilindi. Xitay teshwiqatlirida hazir mekteplerde Uyghur tilining qaldurulushi, Uyghur élide yolgha qoyulghan til siyasitige emel qilish üchün bolup, shinjangning birliki we tereqqiyatini rawajlandurush üchün iken. Shunga döletning nishani Uyghur tilini emeldin qaldurup, ornigha xitay tilini shinjangning resmiy hökümet tili qilip békitish iken.

Tetqiqatchi adriyan zénzning ashkarilishiche 2020-yilghiche barliq Uyghurlarni xitay tilini sudek sözleydighan qilish pirogrammisi yolgha qoyulghan. 2010-Yildin 2012-yilghiche bolghan ariliqta, xitay ölkiliridiki “Shinjang sinipi” gha qobul qilin'ghan oqughuchilarning sani körünerlik ashqan.

Démek Uyghur tili ma'ariptin chiqiriwétilgen, Uyghur tilida yéziqchiliq qilish imkaniyiti barghanche tariyiwatqan weziyette, Uyghur tili öginishke héchqandaq éhtiyajning qalmighanliqini perez qilalaymiz. Halbuki xitay köchmenliri arisida körülüwatqan Uyghur tili kespiy xadimlirigha bolghach éhtiyajning bu qeder yuqiri bolushi néme wejidin shekillen'gen?

2010-Yildin bashlapla Uyghur aptonom rayonida qizil bashliq höjjet chüshürüp, yéngidin xizmetke qobul qilin'ghan memuriy kadirlarning choqum “Qosh til” iqtidari bolushi kérekliki telep qilin'ghan. Bu heriketning emeliyette, xitay hökümitining 2011-yildin bashlap tunji qedimini alghan atalmish “Shinjanggha yardem bérish” siyasiti bilen chemberchas baghlan'ghanliqini perez qilish tes emes. “Shinjanggha yardem bérish” chaqiriqi astida, 2011-yildin bashlap ta bügün'giche dawamlishiwatqan xitayning ichkiri ölkiliridin yaki Uyghur élidiki xitay kadirlarning Uyghurlarni asas qilghan yéza-kentlerge chüshüp xizmet ötishi jeryanida, xitay kadirlarning yerlik xelq bilen Uyghur tilida alaqe qilishi tebi'iy halda ularning xizmitige qolayliq élip kelgen. Emeliyette bu xil “Qolayliq” ning türtkisi astida xitay hökümiti Uyghurlargha qaritilghan nazaret we cheklime sirtmiqini téximu chingitqan. “Térrorluq, diniy ashqunluqqa qarshi turush” sho'ari astida, Uyghur élining herqaysi yézilirida orunlashturulghan yuqiri téxnikiliq nazaret, közitish sistémiliri nurghunlighan bigunah kishilerning tutqun qilinishigha yol échip berdi. Bu jeryanda xitay kadirlirining Uyghur tilida sözlishishi ularni yerlik xelqqe téximu yéqinlashturup, saqchi we bixeterlik orunliri bilen hemkarliship, xitay hökümiti belgiligen ölchemlerge mas kelmigen barliq ish-heriketlerni chekleshte chong rol oynighan. Bingtüen türme nazaretchilik qilish idarisi tor békitining 2015-yil, 23-noyabir künidiki yollanmisida “Türme kadirlirining qosh til öginishini kücheytish” témisida bir yazma élan qilin'ghan bolup, bu qamaq-türmilerde Uyghur jinayetchilerning sanining éship bériwatqanliqidin dérek béridu. Türme kadirliri elwette jinayetchiler bilen alaqe qilish üchün Uyghur tilini öginish éhtiyaji tughulghan. 2018-Yili béyjingda échilghan merkiziy milletler yighinida, xitay kompartiyesi bash sékrétari shi jinping az sanliq milletler rayonlirida xitay kadirliri az sanliq milletlerning tilida sözlishishke tirishishi kéreklikini yene bir qétim tekitleydu.

Shi jinpingning bu chaqiriqi bizge bundin kéyin Uyghur élidiki herqaysi memuriy ish bashqurush organliri, bixeterlik organliri, bingtüen tarmaqliri, hetta axbarat-neshriyatchiliq saheliridimu Uyghur tilini igiligen xitay xadimlirining köpiyidighanliqidin dérek béridu. Nöwette ewj éliwatqan, xitay köchmenliri we xitay sayahetchilerning Uyghurche öginish qizghinliqi dawamlashqanda, ular éniqla til öginish bilenla qalmay, Uyghurlargha tégishlik bolghan xizmet we öginish pursetlirini tartiwalidu. Netijide xitay hakimiyitining Uyghur élini mustemlike qilish we xitaylashturush siyasitini ijra qilish qedimini tézletkili bolidu. Qisqisi, xitaylarning Uyghurche öginishi bizge Uyghurlarni qarangghu qismetlerning kütüp turuwatqanliqidin signal béridu.

[Eskertish: mezkur obzordiki köz qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]