Yaponiye iqtisad géziti: xitaydiki az sanliq milletler néme üchün hakimiyetke qarshi turidu?

Yapon tilida neshr qilin'ghan “Xitayning heqiqiy qiyapiti” namliq kitabtin élin'ghan “5-Iyul ürümchi weqesi” din körünüsh.

Yaponiyede neshr qilinidighan nopuzluq gézitlerdin biri bolghan yaponiye iqtisad géziti 28-öktebir xitayning tyen'enménde yüz bergen aptomobil bilen hujum qilish weqesidin kéyin izchil türde mezkur gézitte Uyghurlargha a'it köpligen maqalilerni élan qilmaqta.

Mezkur maqalilerdin “Xitaydiki az sanliq milletler néme üchün hakimiyetke qarshi turidu?” serlewhilik maqalide 28-öktebir xitayning tyen'enmén meydanida yüz bergen aptomobil weqesining xitayning gherbidiki Uyghur aptonom rayonidiki Uyghurlargha munasiwetlik ikenliki bayan qilin'ghan.

Maqalide xitaydiki az sanliq milletlerning öz aldigha musteqil bolush arzusining kündin-kün'ge éship bérishi bilen birge, xitay hakimiyitige bolghan öchmenlikiningmu üzlüksiz küchiyiwatqanliqi bildürülgen.

Maqalide, xitay dölitining omumiy nopusining 92% ini xitay milliti igileydighanliqi, xitaydiki az sanliq millet hésablinidighan 55 milletning peqetla omumiy nopusning 8% ini igileydighanliqi körsitilip, xitay millitini asas qilghan xitay kompartiyisining hakimiyet béshida ikenliki bayan qilin'ghan.

Maqalide xitayning besh aptonom rayonining biri bolghan Uyghur aptonom rayonidiki Uyghurlarning islam dinigha étiqad qilidighan yipek yolidiki türkiy millet ikenliki, ularning qoy göshidin teyyarlan'ghan türlük ta'amlirining barliqi shundaqla xitay millitidin perqliq örp-adet we medeniyetlerge ige bolghan xelqlerdin biri ikenliki etrapliq chüshendürülgen.

Maqalide aptor Uyghurlarning 8-esirdin bashlapla Uyghur padishahliqini qurup öz aldigha hakimiyet sorap kelgenlikini, emma 18-esirde ching sulalisi teripidin Uyghur élining ishghal qilin'ghanliqidin ibaret tarixni eslitish arqiliq, Uyghurlarning yéqinqi zaman tarixida qurghan sherqiy türkistan islam jumhuriyitinimu tilgha élip ötken.

Maqalide yene 1949-yildin bashlap xitay kompartiyisi Uyghur élini teltöküs ishghaliyet astigha élip öz hakimiyitini yürgüzüshke bashlighanliqini bildürgen.

Maqalide, xitaydiki Uyghurlarning üzlüksiz musteqil dölet qurushqa intilip kéliwatqanliqini, bolupmu 1991-yilidin bashlap ottura asiyadiki Uyghurlar bilen qérindash bolghan türkiy milletlerning musteqil döletlerge ige bolushi, Uyghur élidiki Uyghurlarning tarixta qurghan sherqiy türkistan dölitini eslige keltürüsh we qaytidin dölet qurush istikini téximu kücheytip, ularning öz aldigha musteqil dölet qurushtin ibaret musteqilliq éngini ashurush bilen birge, buninggha egiship Uyghur élida türlük shekildiki musteqilliq heriketlirining meydan'gha kélishige bashlighanliqini bildürgen.

Maqalide aptor, chet'eldiki Uyghur musteqilliq herikiti teshkilatliridin sherqiy türkistan islam herikiti teshkilatini amérika hökümitining xelq'ara térrorluq teshkilatlarning tizimlikige kirgüzgenlikinimu alahide eskertip ötken.

Maqalide xitay hökümiti bilen qarshilishiwatqan az sanliq milletlerdin tibetlermu tilgha élinip, ularning xitay hakimiyiti bilen izchil halda qarshilishiwatqanliqini otturigha qoyup,buninggha misal teriqiside tibetlerning 2009-yilidin bashlap élip bériwatqan özini köydürüwélish xaraktérlik qarshiliq körsitish herikiti üstide qisqiche toxtilip, hazirghiche yeni bu yilning béshigha qeder bu herikette yüzdin oshuq tibetlikning öz jénidin ayrilghanliqini bildürgen.

Maqalide xitay kompartiyisining tibettiki türlük basturush siyasetlirige qarshiliq bildürüwatqan tibetlerning arzusi bolsa, tibetning rohaniy dahiysi dalay lamaning yétekchilikide tibet buddizmini asas qilghan dölet qurushtin ibaret ikenlikini bayan qilghan.

Maqale 1950-yilidin bashlap xitay kompartiyisi bilen dalay lama arisida ötküzülgen türlük söhbetler we kélishimlerge xitay kompartiyisining qilche emel qilmighanliqini, aqiwette tibetning rohaniy dahiysi dalay lamaning sergerdan bolushqa mejburlan'ghanliqini ilgiri sürgen.

Maqalide xitayning xelq'ara munasiwetlerdiki diplomatiyiside bolsun we yaki dölet ichidiki siyasetliride bolsun Uyghur, tibet we teywenning musteqilliqigha izchil halda qarshi turup kelgenliki tekitlen'gen.

Maqalide, Uyghur aptonom rayonidin ibaret xitayning néfit bayliqi makani bolghan bu tupraqtiki Uyghurlarning bu yerdiki bayliqlardin héchqandaq nepke ige bolmaywatqanliqi, emma bu zémindiki bayliqlardin paydilinip her jehette güllen'gen xitay millitining iqtisadta Uyghurlardin ghayet zor perqlinidighanliqi ilgiri sürülgen.

Axirida ziyaritimizni qobul qilghan yaponiyediki Uyghur siyasiy aktipliridin gülistan xanim xitay hakimiyitige Uyghurlarning néme sewebtin izchil halda qarshi turup kéliwatqanliqi üstide öz qarashlirini bayan qilip ötti.

Awaz ulinishidin tepsilatini anglang.