Xoten “Shöyüeni” ning qurulushi we xitayning xotendiki Uyghur nopusini azaytish urunushi

Bu yil 8-noyabir shinjang Uyghur aptonom rayonluq xelq hökümiti organ tor béti “Xoten shöyüeni quruldi” namliq bir xewerni “Shinjang géziti” din köchürüp tarqatqan. Xewerning mezmunidin qarighanda, bu yil mayda Xitay ma'arip ministirliqining testiqlishi bilen, xoten pédagogika mektipi (1938-yili qurulghan) we shinjang Uyghur tébabiti aliy téxnikomi (1984-yili qurulghan) ni birleshtürüsh arqiliq qurup chiqilghan.

Yéqinqi on yildin buyan bu ikki mekteptiki Uyghur oqutquchi we oqughuchilirigha qaritilghan xitayning türlük ziyankeshliklirige da'ir bir qisim melumatlar tashqi dunyagha ashkarilan'ghanidi. Misalgha alsaq, 2013-yili shinjang Uyghur tébabiti aliy téxnikomi oqughuchilirining yaghliq qatarliq bash kiyimi kiyip mektepke kirishi cheklen'genlikige qarshi kolléktip achliq élan qilish weqesi yüz bergen. Eyni chaghda achliq élan qilishqa qatnashqan Uyghur oqughuchilarning xitay hökümiti teripidin jazalashqa uchrighanliqi “Uyghur biz” tor béti arqiliq xelq'aragha ashkarilighanidi.

2019-Yili bolsa xoten pédagogika mektipining 50 ke yéqin Uyghur oqutquchining tutqun qilin'ghanliqigha da'ir uchur Erkin asiya radiyosi Uyghur bölümi teripidin ashkarilan'ghan. Bu uchurda mezkur mektepning 500 ge yéqin ishchi-xizmetchisining barliqi, bularning ichide Uyghurlarning sani mutleq köp nisbetni igileydighanliqi, tutqun qilin'ghan oqutquchilar sani bolsa, pütkül Uyghur oqutquchilar qoshunining 15 pirsentige yétidighanliqi déyilgenidi.

Derweqe, ötken yillarda mezkur mekteptiki meyli oqutquchilar bolsun yaki oqughuchilar bolsun, Uyghur kimliki seweblik türlük ziyankeshliklerge uchrighanliqi ashkara. U halda bügün bu ikki mektepni birleshtürüp, atalmish “Xoten shöyüeni” qilip özgertishning keynide Uyghurlarni nishan qilghan yene qandaq shumluqlar bolushi mumkin?

Xitay bashqurushidiki “Nur géziti” ning 2016-yili apréldiki bir sanida, “Bu mektepni püttürgen xitay oqughuchilar némishqa xotende qélip qélishni tallaydu?” Namliq maqale bérilgen. Mezkur maqalida xoten pédagogika mektipige xitayning sichüen, yünnen, jyangshi, xénen, gensu… qatarliq nurghun ölke we sheherliridin oqughuchi qobul qilishning 2005-yilila bashlinip bolghanliqi we mektepte Uyghur tili kespi tesis qilin'ghanliqi tilgha élin'ghan. Xitaylarning Uyghur tili kespide terbiyelinishni tallishining, Uyghur élide qélip qélishni tallighanliq bolidighanliqi, 2016-yilighiche xoten pédagogikisida oqughan 90 pirsenttin artuq xitay oqughuchining xotende qélip qalghanliqi, bularning ichide köp sanliq oqughuchilarning yéza-kentlerdiki yeslilerni öz ichige alghan mekteplerde “Qosh til oqutquchisi” bolup xizmet qilidighanliqi, Yerlikning “Qosh til oqutquchisigha bolghan éhtiyaji seweblik, bu oqughuchilargha bérilidighan ewzel siyasetlermu alahide yaxshi bolidighanliqi” Wehakazalar bayan qilin'ghan.

Emeliyette, shinjang Uyghur aptonom rayoni dep atilidighan bir jayda, xitay tilini “Dölet tili” süpitide yerlik xelqqe zorlap téngishning özila mentiqisizliktur. Aptonomiye tesis qilishtiki meqset, aptonomiye hoquqi arqiliq mezkur xelqning öz tili, medeniyiti, ma'aripini qoghdash we özini özi bashqurushini nishan qilidu. Eksiche bolghanda, aptonomiye tesis qilishning héchqandaq zörüriyiti bolmaydu. Uyghur aptonom rayonida, bolupmu Uyghurdin bashqa millet asasen yoq déyerlik bolghan xoten qatarliq jenubiy Uyghur élide xitay tilini yeslige, bashlan'ghuch mekteplerge omumlashturushtiki meqset zadi néme? halbuki, xitay tilini Uyghur perzentlirige ögitish zörür dep qaralghandimu, yerliktiki Uyghur yashlirini xitay tili kespide terbiyeleshke küchisila bolattighu?! emma xitay ahalilirini köchürüp kélip, mexsus Uyghur tili kespide terbiyelep we ularning Uyghur élide yashap qélishi üchün ewzel siyasetlerni teminleshning keynide zadi qandaq bir meqset barliqi ademni oylanduridu elwette! démek, bu qétim ikki mektepni birleshtürüp, atalmish “Xoten shöyüeni” qilip özgertip qurushning keynide xitaylarning xotendiki nopusini köpeytishni nishan qilghan bir hökümet herikiti yüz bériwatqanliqi ashkara!

Yuqiriqi xewerdimu, “Xoten shöyüeni” ning shinjanggha yardem qiliwatqan béyjing, tyenjin, enxuy qatarliq 30 nechche ölke we sheherlerdiki aliy mekteptin oqutquchi we bashqurghuchi xadimlarni teklip qilghanliqi tilgha élin'ghan. Buningdin bashqa “Xoten shöyüeni” ni xitayning “9 Chong kesip topi berpa qilish pilani” boyiche “Hökümet, karxana we mektep birliship heriket qilidighan, ixtisasliqlarni nishanliq orunlashturidighan, sana'et, ma'arip we pen-téxnika bir gewdileshken sinaq bazisi” qilip qurup chiqilidighanliqi körsitilgen. Bu dégenlik, atalmish “Xoten shöyüeni” buningdin kéyin “Hökümet we karxanilarning éhtiyajigha asasen adem terbiyeleydu” dégenliktur. Yeni, mezkur mektepte terbiyelen'gen oqughuchilar éhtiyajgha asasen pilanliq terbiyelep chiqilidighan bolup, xizmet tépish qiyinchiliqidin pütünley mustesnadur. Démek, ular peqet Uyghur élide qélip qalsila, ewzel shara'it, yaxshi xizmetke érisheleydu. Téximu muhimi, mezkur mektepte oqush püttürgen oqughuchilar buningdin kéyin yalghuz xoten wilayitigila orunlashturulmastin, belki jenubiy Uyghur élidiki qeshqer, aqsu, qizilsu qatarliq Uyghur nopusi asasliq nisbetni igileydighan jaylargha orunlashturulidu. Chünki Xitayning 9 chong kesip topi qurulushi del Uyghurlar nopusini asas qilidighan Bu rayonlarda élip bérilidighanliqi Alliburun qarar qilinip bolghan.

Derweqe xitay gerche shunche inchikilik bilen pilan tüzüp, xitay köchmenlirini Uyghur élige yötkeshke tirishchanliq körsitiwatqan bolsimu, lékin bügün'ge qeder xotendiki xitaylarning sani yenila köp salmaqni igiligen emes. Shundaq ikenlikini xitayning 1964-yili we 2020-yilidiki nopus istatistikisida xotendiki xitaylarning köpiyish sani delillep turuptu. Yeni 1964-yilidiki istatistikida xotendiki xitay nopusi 24 ming 849 bolup, 2020-yili bu san 72 minggha yetken. Yeni bu san, xitay nopusining shimaliy Uyghur élidiki köpiyish nisbitige sélishturghanda köp töwen dep qarashqa bolidu. Buningdin biz xitaylarning Uyghur nopusi mutleq köp sanni igileydighan rayonlargha köchmen bolush mesiliside yenila éhtiyatchanliq bilen ish köridighanliqini hés qilalaymiz. Bu xil éhtiyatchanliq tebi'iy halda xitaylarning bu rayonlarda téz sür'ette köpiyishige selbiy tesir körsitidighan amillarning biri hésablinidu. Gerche xitay istatistikisidiki sanliq melumatlarning ishenchlik derijisi yenila gumanliq bolsimu, lékin xitayning Uyghur élige xitay köchmenlirini zor miqdarda yötkep kélish éhtiyaji nuqtisidin, bu xil sanliq melumatlarni ashurup élan qilidighanliqini texmin qilishqa bolidu. Chünki, xitay köchmenlirining bixeterlik tuyghusini ashurush üchün, bu xil istatistikiliq melumatlarda xitay hökümiti xitay nopusini ashurup körsitishi mumkin. Bundaq qilghanda, mezkur rayonlargha xitay köchmenlirining köchüp kélish qizghinliqini ashurghili bolidu. Gerche xitay her xil yochuqlardin paydilinip, köchmen yötkesh sür'itini tézletmekchi bolsimu, emma bu ishning unche asan'gha toxtimaydighanliqi yuqiriqi ré'alliqlardin körünüp turuptu. Yeni, insanlar yashash éhtiyaji üchün yaqa-yurtlargha köchüshni xalisimu, emma bu xildiki “Éhtiyaj üchün köchmen bolush”, yaqa-yurtlargha menggülük makanliship qélishtin dérek bermeydu. 1950-1960-Yillarda milyonlighan xitaylar Uyghur élige atalmish “Chégra rayonlargha yardem bérish” namida topliship kélip yerleshken bolsimu, emma 1980yillardiki “Islahat” ta, yenila öz yurtlirigha türkümlep kétip qélishliri, mushundaq misallarning biridur.

[Eskertish: bu obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilmaydu]