Ақсай чинму яки ақсай чөлму?

Мақалидә мәзмунлар мундақ шәрһиләнди: җуңго билән һиндистан оттурисида талаш - тартиш қилиниватқан территорийә шәрқ вә ғәрб дәп икки қисимға бөлүниду. Шәрқ тәрәптә талаш - тартиш қилидиған территорийини җуңголуқлар "җәнубий тибәт" дәп атайду, бу йәр һазир һиндистанниң башқурушидики аруначал шитати болуп, йәр көлими 83 миң 743 квадрат километир келиду. Талаш - тартиш қилиниватқан территорийиниң ғәрбий қисми -- " ақсай чин " дәп атилиду. Бу территорийә кәшмир ойманлиқиниң шәрқи қирғиқиға созулған болуп, йәр көлими 37 миң 250 квадрат километир келиду. Һазир җуңгониң "контроллуқи"да.

Мақалә язғучи давамлаштуруп: бу территорийиниң нами түрк тилида, "ақсай чин " дейилиду, бу исимдики "чин" сөзи җуңгони көрситиду, ейтишларға асасланғанда, бу сөзниң мәниси -- " җуңгониң ақ ташлиқ җилғиси яки җуңгониң ақ ташлиқ сейи" дегәнлик болиду дәйду.

Бир тәтқиқатчи яки анализ қилғучи болған адәм аввал илим - пәнни һөрмәт қилиши, пикир қилғанда логикилиқ пикир қилишни өгинивелиши лазим болиду. Болупму, б б с дәк инавәтлик, хәвәр вә мақалилиридә пакитлиқ, дәлил билән сөзләйдиған радио - телевизийә ширкитиниң тор бетигә төһмәт билән ойдурулған бир боғумлуқ исимни, әсли исимниң, әсли йәр исминиң ахириға чаплап қоюп, "җуңгониң ақ ташлиқ җилғиси яки җуңгониң ақ ташлиқ сейи" дегән исимни иҗат қилип, " бу территорийә җуңгониң иди" дәйдиған болса, бу аввал илим ‏ - пәнни мәсхирә қилғанлиқ болиду, андин миң ке әпәнди өзини ‏ - өзи мәсхирә қилған болиду.

"Ақсай чин" дәп атиливатқан бу исимниң авалқи икки боғуми сап уйғур тили болуп, икки боғумлуқ уйғур тиллиқ исимниң кәйнигә мәҗбурий қошулған "чин" бир боғумлуқ сөз хитай тилидур. "Чин" мусулман әлләр "чин" дәп атаватқан бүгүнки җуңгониң исмидур.

"Ақсай чин " дегән исимдики "ақсай" дегән исимни дуруст вә тоғра десәк, бу территорийиниң әсли исми "ақсай чөл" тоғра вә дуруст тәләппуз қилиниши керәк. Земинниң игиси уйғурлар қойған бу исим "ақсай чөл" бу земинниң һәм тарихи, һәм җуғрапийивий исмидур. Ипадиләшкә кәмтүк, логикилиқ райи йоқ хитай тилида "чөл" дегән бир боғумлуқ сөзни тәләппуз қилидиған тавуш иқтидари болмиғачқа, уйғур тилида тәләппуз қилинған бир боғумлуқ сөз "чөл" ни хатириләйдиған йезиқи болмиғачқа, "чөл" дегән исимни хитай тили "чин"ға өзгәртип тәләппуз қилип йәрниң исминиму, бу земинниң кимгә тәвәликиниму өзгәртип, тарихқа йүз келәлиши, илим - пәнгә йүз келәлиши, һәқиқәткә йүз келәлиши мумкинму бу "алим"ларниң?

Уйғурниң яш боғунлири есидә сақлисунки, бу земинниң исми "ақсай чин" әмәс, бу земинниң игиси уйғурлар қойған исим "ақсай чөл" дур.

Муһакимә йиғиниға қатнашқан тәтқиқатчи максивел: " ақсай чин " райониниң тарихи изчил муҗимәл болуп кәлди. Әнглийиниң һиндистандики мустәмликичи даирилири билән тибәт, мәнчиң империйиси оттурисида чеграни ениқ айришниң еһтияҗи йоқ иди.

Әмәлийәттә дәвр һазирқи заман дөләтлири басқучиға кириштин аввал, хәлқара чегралар асаси җәһәттин шундақ иди,ғәрб тәрәптики чеграларни айриш, 19 - әсирдики әнглийә билән чар русийиниң оттура асия районида, кеңәймичилик қилиш вә қаршилишиш зиддийәтлиригә мунасивәтлик. Әнглийә, чар русийиниң бу райондики ғәрәз - муддиалиридин әнсирәйтти. Шуңа әнглийә, чар русийигә қарақурум тағ еғизини чегра қилиш тоғрисида тәклип берип, "шинҗаң" билән һиндистан оттурисида арилиқ яритип "ақсай чөл"ни пәйда қилған " дәп көрсәтти.
 
Сәвзидин хәвәр йоқ гүрүч дәм йәпту ... Дегәндәк, уйғурниң земини, немишқа җуңго билән һиндистандин ибарәт икки чоң дөләтниң талаш - тартиш қилидиған территорийисигә айлинип қалди?