Хитайниң адәм органлирини көчүрүштә қәһәтчиликкә учриғанлиқини елан қилиши гуман қозғиди

Уйғур ели сиясий җинайәтчиләргә өлүм җазаси һәммидин көп иҗра қилинидиған бир җай болуш сүпити билән көзәтчиләр тәрипидин хитайдики адәм оргини әткәсчилики әң еғир җай болуши мумкин дәп қариливатқан иди, уйғур ели сәһийә тармақлири йеқинда уйғур елидә адәм оргини йөткәш оператсийилиридә вә медитсина тәтқиқатида орган йетишмәслик мәсилисиниң еғирлиқи һәққидә хәвәрләр елан қилмақта. Бәзи уйғур мулаһизичиләр буниң хитайниң йеқинда елан қилған өлүм җазаси иҗра қилинғанларниң органлирини ишлитишни әмәлдин қалдуруш вәдиси билән мунасивәтлик икәнликини тәһлил қилмақта.

“өлүм җазасиға буйруған мәһбусларниң органлири вә җәситидин пайдилиниш бәлгилимиси” хитайда 1984-йили бәлгилинип йолға қоюлған иди. Мәзкур бәлгилимә, хитай алий соти, юқири әдлийә тармақлири, җамаәт хәвпсизлик, хәлқ ишлири, сәһийә қатарлиқ көп тармақларниң һәмкарлиқида иҗра қилинип кәлгән, гәрчә бу йол арқилиқ хитай медитсина саһәсидә орган ишлитиштә кәң мәнбәгә игә болған болсиму, йәнә бир тәрәптин бу җәрянда хитайдики мунасивәтлик тармақлар тил бириктүрүш арқилиқ өлүм җазасиға буйруған мәһбусларниң органлирини елип пулдар бимарларға көчүрүш арқилиқ ғайәт зор пайда тепиватқанлиқи,бу хил инсанпәрвәрликкә ят қилмишниң мәһбуслар вә уларниң аилә тавабиатлириниң һәқ-һоқуқлириға еғир бузғунчилиқ яритиватқанлиқи билән дуняниң тәнқидигә учрап кәлгән.

Хитай хәлқараниң бесими астида гәрчә 2007-йилидин башлап адәм органлири әткәсчиликини чәкләп, ианә түзүмини йолға қойғанлиқини билдүргән болсиму, һазирға қәдәр хитайниң йәнила ички әза йәни адәм органлири содиси әң ронақ тапқан дөләт болуштәк әһвалида һечқандақ иҗабий өзгириш ясимиди.

Хитай муавин сәһийә министири хуаң җейфу бу йил 22-март күни “җуңго 3 йилдин 5 йилғичә болған вақит ичидә мәһбусларниң ички әзалирини елиштин ибарәт бинормал усулни пүтүнләй бикар қилиду” дәп җакарлиған иди.

Хитай сәһийә министирлиқиниң елан қилишичә, хитайда һәр йили түрлүк оператсийиләрдә адәм оргини вә пүтүн бәдән қенини көчүрүшкә еһтияҗлиқ бимарлар бир йерим милйондин ашидиған болуп, буниң ичидә орган алмаштурушқа мувәппәқ болалайдиғанлар 10миң әтрапида икән, 150 нәпәр орган көчүрүш еһтияҗи бар бимарға бир орган нисбити бойичә тоғра келидикән. Хитай қизил крест җәмийити вә сәһийә министирлиқи охшашла хитайдики чоң-кичик ахбарат васитилиридин пайдилинип хитайдики орган алмаштурушқа еһтияҗлиқ бимарларниң җенини қутқузуп қелишниң йоли “пәқәт ианә қилиш” дәп көрситип, хитайда хәлқниң өз орган яки җәситини ианә қилип башқиларниң һаятини қутқузуштәк инсанпәрвәрлик еңини үстүрүшниң тәхирсизликидин бешарәт бәргән иди шундақла уйғур елини өз ичигә алған 16 өлкә вә шәһәрдә сәһийә, хәлқ ишлири идарилири вә әдлийә тармақлири бирликтә бу йил марттин башлап “адәм органлирини ианә қилиш йешил каридори” қуруш пиланини синақ тәриқисидә йолға қоюшқа башлиған.

Йеқиндин буян уйғур ели мәтбуатлирида хәлқни орган вә җәсәт ианә қилишқа дәвәт қилидиған тәшвиқат хәвәр һәм мақалилири көпләп бесилмақта. Шинҗаң гезитиниң бу һәқтә 23-март хәвиридә “орган ианә қилишниң тәс болуши, орган көчүрүштики қисинчилиқ иди” дәп көрсәтти вә нөвәттә әдлийә тармақлириниң орган вә җәсәт ианә қилғучиларға қануний капаләт бериш йоллирини кеңәйтип асанлаштурғанлиқи йезилған.

Мәркизи вашингтондики лавгәй фонди җәмийитиниң тәтқиқатчиси хәрий ву әпәнди бу һәқтә зияритимизни қобул қилди:
‏-Хитай дуняда мәһбусларниң җәсәт вә органлирини қанун түзүш арқилиқ ишлитип, сетип келиватқан бирдин-бир һакимийәт. Хитайниң бәш йил әмәс 50 йилдиму бу хил орган көчүрүштә кишиләрниң ианә қилишқа тайинишни асас қилишиға ишәнмәймән. Хитай йәнила өлүм җазаси һәммидин көп иҗра қилиниватқан дөләт, хитай һөкүмити хәлқниң қануний һоқуқи вә инсан һәқлирини капаләткә игә қилмай туруп бу саһәдә илгирилийәлмәйду, йәнила җинайәтчиләрниң вә башқиларниң органлирини қанунсиз булашқа мәҗбур шундақла хитай хәлқиниң инсанпәрвәрлик еңи көтүрүлмәй туруп, орган яки җәсәт ианә қилиш саһәсидә илгирилиши мумкин әмәс. Бу җәһәттә хитай техи узақ йол йүрүшкә мәҗбур.

Хәрий ву әпәнди йәнә, болупму уйғур елидәк сиясий мәһбусларға өлүм җазаси әң көп йүргүзиливатқан җайниң әлвәттә хитайда қануний асасқа игә болған, җинайәтчиләрниң органлирини ишлитишниң техиму еғир болушини қияс қилиш тәс әмәсликини, хитайниң башқа җайлирида бу хил инсан һәқлиригә хилап қилмиш тохтитилған тәқдирдиму, хитайниң өзи бесивалған шундақла қаттиқ сиясәт арқилиқ контрол қиливатқан уйғур елидә бу хил усулни давамлаштуруши мумкин дәп қарайдиғанлиқини билдүрди.

Тәңритағ торида 9-апрел бу һәқтә йәнә “адәм оргини тәқдим қилиш тәстә илгириләватқан меһир-шәпқәт” дәп тема қойған бир мақалә елан қилинди, униңда уйғур ели медитсина саһәсиниң давалаш тәтқиқат вә оқутуш ишлири үчүн адәм органлири вә җәсәткә еһтияҗлиқ икәнлики, әмма ианә қилғучиларниң пәвқуладдә азлиқи сәвәблик буниңда чоң бошлуқ барлиқи тилға елинған вә бу җәһәттики бошлуқни “адәм оргини искилати”, “көз мүңгүз пәрдә искилати” қуруш қатарлиқ шәкилләр билән җәмийәтни башқиларниң һаятини қутқузуш үчүн әнәниви бир тәрәплимә көз қарашларни бузуп ташлап, орган вә җәсәт ианә қилишта актип бир илғар кәйпият яритиш керәклики тәкитләнгән. Униңда һазир үрүмчидики хәлқ ишлири тармақлири, қизил крест вә җәсәт көйдүрүш орунлириниң ианә қилиш понкитлирини қуруп тәшвиқатни күчәйтишкә башлиғанлиқи көрситилгән.

Илгири уйғур ели сәһийә саһәсидә узун мәзгил хизмәт қилған әнглийидә туруватқан медитсина пәнлири тәтқиқатчиси әнвәр тохти әпәнди хитайниң уйғур елидә медитсина саһәсидә орган яки җәсәт йетишмәй қалди дегинигә ишәнмәйдиғанлиқини, буни пәқәт илгирики җинайәтлирини йепиш үчүн қоллиниватқан бир сәпсәтә дәп қарайдиғанлиқини, өзи көргән вә билидиғанлири асасида ечип көрсәтти.